a-Konjugation
cōgitāre
cōgitō cōgitāvī cōgitātum
Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:
1. cōgito, āvī, ātum, āre (eigentlich coigito, aus co = com und agito), im Geist (daher auch mit dem Zusatz cum animo, in animo, secum) zusammenstellen, denken
I)im Allgemeinen: etwas denken, sich vorstellen, an etwas denken, auf etwas denken, sinnen, auf oder für etwas bedacht sein, etwas bedenken, berechnen, erwägen, über etwas nachdenken
a)absolut (Gegensatz facere, dicere)
vis cogitandiQuint.
cui vivere est cogitareCic.
qui cum cogitasset facere auderet et prius cogitare quam conari consuessetNep.
duas res non modo agere uno tempore, sed ne cogitando quidem explicare quisquam potestCic.
ita sum irritatus, animum ut nequeam ad cogitandum instituereTer.
alicui (id) cogitandum dare, zu bedenken gebenCic.
sprichwörtlich
non animo, sed auribus cogitantApul. de deo Socr. 19
mit Angabe »wie?« durch Adverbien
c. acutissimeCic.
callideNep.
stulte (Gegensatz stulte dicere)Quint.
si vere cogitare volumus (als Parenthese), die Sache richtig betrachtetCic.
und
sic cogitabam mit folgender Gedankenreihe in direkter Rede Ter. Andr. 110
ebenso
coepi egomet mecum sic cogitareSulpic. in Cic. ep. 4, 5, 4
und
sic cogitabam mit folgender indirekten RedeCic. Quint. 77
quo magis cogito cum meo animo mit direkter Rede (si etc.)Plaut. most. 702
b)mit Akkusativ, und zwar
α)mit Akkusativ der Sache
c. nihil abiectumCic.
nihil nisi tristeCael. in Cic. ep.
diu omniaCurt.
deus nihil aliud quam »Mihi pulchre est« cogitansCic.
si quid aliud attentius cogitetCic.
c. insulam BritanniamCic.
pacemCic.
beneficia alicuiusCic.
nihil his in locis nisi saxa et montesCic.
ultima, sich das Schrecklichste vormalenAmm.
eam rem sibi cogitandam et suscipiendam esseCaes.
hoc tu facito cum animo cogitesTer.
id potestis cum animis vestris cogitareCic.
quae in animo cogitat irataTer.
haec si voles in animo vere cogitareTer.
id, quod muliebri cogitabat animoLiv.
semper secum c. pericula, damna, uxoris mortemTer.
sive quid mecum ipse cogito, sive aliquid aut scribo aut legoCic.
cogito ad verbum (meditiere Wort für Wort) nunc pauciora, nunc pluraPlin. ep.
animal non videtur, sed cogitatur, wird bloß gedacht, besteht bloß in der VorstellungSen.
Partizip cogitatus, prägnant = durchdacht, wohl erwogen
res multum et diu cogitataeCic.
sapientis hominis cogitata ratioCic.
substantivisch = das Gedachte
quo neque acutius ullius imperatoris cogitatum neque celerius factum usquam legimusNep. Dat. 6, 8
besonders im Plural = das Gedachte, die Gedanken
optime ab ipso cogitata (Gegensatz male facta collegarum)Vell.
cogitata praeclare eloquiCic.
cogitata proloqui non posseTer.
und
ex quo et ex ceteris dictis, factis cogitatisque quivis potest intellegere etc.Cic.
β)mit Akkusativ der Person
teils = sich jemanden denken
Catonem tantum (nur) c.Tac. dial. 2
Regulum cogitaPlin. ep. 4, 2, 2
matrem, patrem, propinquos tantum cogitastiPs. Quint. decl. 6, 22 extr.
mit doppeltem Akkusativ
quem ultimae gentes castiorem, moderatiorem, sanctiorem non modo viderunt, sed aut sperando umquam aut optando cogitarunt?Cic. Balb. 9
teils = an jemanden denken
te vero, M. Scaure, equidem video, video inquam, non cogito solumCic. Scaur. 49
c. Scipionem, LaeliumCic. de fin. 5, 2
et maiores et posteros cogitateTac. Agr. 32, 7
si principem cogitaresPlin. ep. 6, 31, 31
cum Persas et Orientem cogitaretFlor. 2, 8, 2
iuvenis te quietam semper nominatus cogitatusque (indem du oft ihn nennst und an ihn denkst) faciatSen. ad Marc. 3, 4
o felicem illum, qui non praesens tantum, sed etiam cogitatus (wenn man nur an ihn denkt) emendatSen. ep. 11, 9
c)mit AcI
uxor te amare cogitatTer.
cogitat assidue beatum esse seCic.
homines ea sibi accĭdere posse non cogitantCic.
fac memineris et cum animo tuo cogites G. Caesarem atrocissimo bello Gallico cum alia multa militaria, tum etiam duos de analogia libros scrupulosissimos scripsisseFronto de bell. Parth. p. 221, 8 N.
mit vorhergehendem allgemeinen Akkusativ
denique illud cogita: quod offensae fuerit in ista cunctatione, te subisseCael. in Cic. ep.
d)mit de und Ablativ, und zwar teils zugleich mit allgemeinem Akkusativ
nihil posse de dis immortalibus cogitareCic.
non de pace, sed de me ipso et de meo officio ut aliquid cogitetCic.
eadem de profectione cogitans, quae ante senseratCaes.
teils absolut = denken an usw., nachdenken über usw.
de deoCic.
de te et de Ser. Sulpicio cogitansCic.
cum de tuis cogitasCic.
mihi de rationibus tuis cogitantiCic.
und = an etwas denken, auf etwas bedacht sein
de Scapulanis hortis toto pectore cogitemusCic.
c. spe atque animo de se et gloria suaCic.
toto animo de te ac de tuis commodis c.Cic.
de salute, non de victoria c.Cic.
e)mit folgendem indirekten Fragesatz
quid agam cogitoTer.
cogita, qui sis, quo loco sisCic.
fac cogites in quanta calamitate sisSall.
nec quibus rationibus superare possent, sed quemadmodum uti victoriā deberent, cogitabantCaes.
si cogitaverimus, unde et quousque provecta sit orandi facultasQuint.
Ciceronem secum cogitasse, utrumne Brutum an Cassium peteretSen. suas. 6, 19
cogitate cum animis vestris, si quid vos per laborem recte feceritis, labor ille a vobis cito recedetCato oratt. 5. fr. 1. bGell. 16, 1, 4
itaque diebus noctibusque cogito, si quā me quoque possim tollere humoPlin. ep. 5, 8, 3
f)mit ad und Akkusativ
ad haec igitur cogita, vel potius excogitaCic. ep.
ut ne esset spatium cogitandi ad disturbandas nuptiasTer.
quod ad perniciem suam fuerat cogitatum, id ad salutem convertitNep.
g)mit ut oder ne und Konjunktiv: darauf denken = darauf oder dafür bedacht sein, das im Auge haben
neque iam, ut aliquid acquireret proelioque hostes lacesseret, sed ut incolumem exercitum Agedincum reduceret, cogitabatCaes. b. G. 7, 59, 4 (und so mit ut und KonjunktivCic. Tusc. 1, 32Nep. Dion. 9, 2Curt. 10, 6 [19], 8)
ne quam occasionem rei bene gerendae dimitteret, cogitabatCaes. b. G. 5, 57, 1
h)mit pro und Ablativ
non minus pro adversa parte, quam pro mea cogitabamQuint. 7, 1, 4
i)elliptisch
ut (wie) saepe cogitavissent (ergänze fieri)Caes. b. c. 3, 86, 5
II)insbesondere
a)etwas ausdenken
quantum ille potuit cogitare commode (geschickt)Ter. heaut. prol. 14
et cogitavi plura quam reliqueratPhaedr. 3. prol. 39
aliud agendum ac cogitandum, quo modo resistatur patribusLiv. 2, 55, 2
b)auf oder an etwas denken, auf etwas sinnen, etwas zu tun gedenken = etwas beabsichtigen, vorhaben, im Sinn haben, Willens sein
α)mit Akkusativ
nihil cogitant nisi caedes, nisi incendiaCic.
c. proscriptiones et dictaturasCic.
c. accusationemCic.
quod iam diu cogitoCic.
mit Angabe »mit wem?« durch cum und Ablativ
sunt qui mecum rem pulcherrimam cogitaveruntCurt. 8, 7 (25), 9
mit Angabe »gegen wen?« durch in oder adversus mit Akkusativ
tantum nefas in aliquemCurt. 6, 7 (27), 30 und 8, 6 (24), 3
si qua aut cogitarentur gravius adversus se aut dicerenturSuet. Caes. 75, 4
von personifizierten leblosen Subjekten
quid cogitet umidus auster, was der f. Au. im Schilde führe (Schlimmes bringe)Verg. georg. 1, 462
daher Partizip cogitatus = beabsichtigt, gewollt, vorbedacht
facinus (Gegensatz facinus perfectum)Cic.
furoresCic.
in noverca commissum stuprum et parricidium cogitatumVal. Max.
utrum perturbatione aliqua animi, an consulto et cogitata fiat iniuriaCic.
und Plural, substantivisch: das Gedachte = das Vorhaben, die Absichten
cogitata patefacereNep.
cogitata perficereCic.
β)mit Infinitiv
quid nunc facere cogitas?Ter.
qui nocere alteri cogitatCic.
impeditos in agmine adoriri cogitabantCaes.
γ)mit de und Ablativ
magis de reliqua fuga quam de castrorum defensioneCaes.
de parricidio, de alicuius interituCic.
de redituFrontin.
de nuptiisApul.
de laqueo et suspendioVal. Max.
de toto senatu trucidandoSen.
cum de pernicie populi Romani et exitio huius urbis tam acerbe tamque crudeliter cogitaritCic.
von personifizierten leblosen Subjekten
cum spiritus coepit de exitu cogitareSen. nat. qu. 6, 25, 1
δ)elliptisch (im Briefstil): mit in oder ad und Akkusativ oder mit bloßem Akkusativ der Städtenamen = zu reisen, zu gehen gedenken (ergänze iter facere, ire, proficisci)
inde cogito in Tusculanum, deinde Arpinum, Romam ad Kal. Iun.Cic.
etiam Lepidus cras cogitabatCic.
inde ad Taurum cogitabamCic.
mit in und Ablativ = wo zu sein gedenken (ergänze esse)
eo die cogitabam in Anagnino, postero autem in TusculanoCic.
c)so und so denken = so und so gesinnt sein
mit Angabe »wie?« durch Adverbien
male c.Cic.und andere
mit Angabe »gegen wen?« durch in und Akkusativ
si humaniter et sapienter et amabiliter in me cogitare visCic.
mit Angabe »in Betreff wessen?« durch de mit Ablativ
male de aliquo c. Cael. in Cic. ep.
si quid amice de Romanis cogitabisNep.
Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:
cōgitō, āvī, ātus, āre com- + agito, to consider thoroughly, ponder, weigh, reflect upon, think
etiam atque etiamTer.
animoTer.
rationemCic.
maiores vestrosTac.
te video, non cogito solumCic.
Scipionem, to call to mindCic.
quid agamTer.
in quantā calamitate sisSall.
quo loco sisCic.
quantum in illo sceleris fueritCic.
tantum sibi esse permissum, quantum, etc.Cic.
haec posse accidereCaes.
quem gentes castiorem cogitaverunt?Cic.
de nobisCic.
To feel, be inclined, be disposed
humaniter in meCic.
si quid amice de Romanis cogitabis, are friendly toNep.
Karthago male iam diu cogitans, hostile in dispositionCic.
To have in mind, intend, meditate, design, plan, purpose, mean
hunc in aedīs RecipereTer.
si liberi esse cogitaretisCic.
ex fumo dare lucemHor.
nihil nisi caedesCic.
quid mali cogitari potest, quod, etc.Cic.
mecum remCurt.
latere arbitrabantur quae cogitaverant, their purposesNep.
quid Cantaber cogitetHor.
scelusIuv.
quid cogitet AusterVerg.
ut aliquid acquireretCaes.
ut haberet, quā fugeretNep.
ne quam occasionem dimitteretCaes.
dies ac noctes de pernicie filii, plotted forCic.
de nostro interituCic.
in Pompeianum cogitabam (sc. ire)Cic.
eo die cogitabam in Agnanino (sc. manere)Cic.
Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu