cum (quom) Subj.
Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:
1. cum (altlateinisch quom), Konjunktion (ein alter Akkusativ neutrum von qui)
I)zur Angabe der Zeit
A)im Allgemeinen
1)wenn, als
is qui non defendit iniuriam, cum potest, iniuste facitCic.
besonders mit vorausgehendem tum, tunc, nunc, iam, oder einem die Zeit bestimmenden Substantiv, wie tempus, annus, mensis und andere
fructus ingenii tum maxime capitur, cum in proximum quemque conferturCic.
cum primum, sobald alsCic.
mit historischem Präsens oder aoristischem Perfekt oder Imperfekt, auch mit historischem Infinitiv, wenn in der lebhaften Darstellung das Verhältnis der Sätze umgekehrt wird
dies haud multi intercesserant, cum legati veneruntLiv.
dies nondum decem intercesserant, cum ille necaturCic.
caedebatur, cum nullus gemitus audiebaturLiv.
iam dies consumptus erat, cum tamen barbari nihil remittere atque acrius instareSall.
häufig mit repente, subito, interim, interea und anderen verbunden
cum repente iubetur dicereCic.
2)so oft als, so oft etwa, wenn etwa
cum ad aliquod oppidum venerat, in cubiculum deferebaturCic.
mit Konjunktiv
veniebat in theatrum, cum ibi concilium populi habereturNep.
3)seit
multi anni sunt, cum Fabius in aere meo estCic.
B)insbesondere mit dem Nebenbegriff
1)einer relativen Bestimmung, besonders nach Substantiven wie tempus, dies und anderen: als, wo
fuit quoddam tempus, cum homines vagabanturCic.
fuit, cum hoc dici poteratLiv.
mit Konjunktiv, wenn der Zeitbegriff nach seiner Beschaffenheit näher erklärt werden soll
fuit tempus, cum rura colerent hominesVarro
fuit, cum arbitrarerCic.
saepe audivi, cum diceretCic.
2)eines kausalen Zusammenhangs: wenn
cum imperium abrogabat, poterat videri facere id iniusteCic.
tibi maximas gratias ago, cum tantum litterae meae potueruntCic.
3)eines hypothetischen Zusammenhangs: wenn
nulla est haec amicitia, cum alter verum audire non vult, alter ad mentiendum paratus estCic.
in hominem dicendum est, cum oratio argumentationem non habetCic.
praeclare facis, cum puerum diligisCic.
daher auch in konzessivem Zusammenhang: wenn, wenn auch
pauci potentes cum tabulas … emunt, tamen divitias vincere nequeuntSall.
Besonders in der Verbindung cum … tum, die zwei Sätze aneinander reiht. Steht in beiden Sätzen nur ein Verbum, so ist der Indikativ regelmäßig; hat jeder einzelne aber sein eigenes Verbum, so findet sich in dem mit cum eingeleiteten gewöhnlich der Konjunktiv. Im ersten Fall übersetzen wir cum … tum durch sowohl … als auch, nicht nur … sondern auch, im zweiten Fall durch wenn auch … so doch, sowohl … als auch ganz besonders
te cum semper valere cupio, tum certe, dum hic sumusCic.
cum plurimas commoditates amicitia contineat, tum illa praestat omnibusCic.
das zweite Glied kann auch noch durch etiam, vero, maxime, praecipue, imprimis und andere verstärkt werdenCic.
auch können sowohl die mit cum gebildeten SätzeCic. ep. 6, 4, 1 als auch die mit tum gebildeten Cic. ep. 9, 13, 2 gehäuft werden; bisweilen wird das zweite Glied auch durch simul angereihtLiv. 3, 50, 10
daher steht cum maxime elliptisch = gerade, besonders, vorzüglich, auch noch
cum maxime voloTer.
nunc cum maximeCic.
hanc amabat, ut cum maximeTer.
paret cum maxime mortuo, er gehorcht ihm auch noch, wenn er tot istCic.
quae fiunt cum maxime, was häufig noch geschiehtCic.
II)zur Angabe der Ursache, mit Konjunktiv
A)im Allgemeinen: da
cum valetudo et vita sine amicis insidiarum et metus plena sit, ratio ipsa monet amicitias comparareCic.
cum in communibus suggestis consistere non auderet, contionari ex turri alta solebatCic.
cum interemisset Clitum, vix a se manus continuitCic.
daher
quippe cum, utpote cum, zum Ausdruck einer subjektiven Ansicht des RedendenCic.
B)insbesondere mit dem Nebenbegriff
1)des zeitlichen Zusammenhangs, besonders in der Erzählung, wo im Nebensatz das Imperfekt oder Plusquamperfekt steht: als, da
Zenonem, cum Athenis essem, audiebam frequenterCic.
Antigonus cum pugnaret, occisus estNep.
Epaminondas cum vicisset Lacedaemonios, quaesivitCic.
2)eines konzessiven Zusammenhangs: da doch, obgleich
Druentiae flumen, cum aquae vim vehat ingentem, non tamen navium patiens estLiv.
cum rho dicere nequiret, exercitatione fecisse, ut etc.Cic.
Socratis ingenium immortalitati Plato scriptis suis tradidit, cum ipse litteram Socrates nullam reliquissetCic.
☞Plautus schreibt quom, alle übrigen Schriftsteller cum, bisweilen auch quumvergleiche Georges Lexik. d. lateinischen Wortf. S. 183
Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:
cum or (earlier) quom (not quum), conjunction 1 CA-.
I)In a proper sense, of time (cum temporale), constr. with indicative in an independent assertion; with subjunctive in a subordinate statement
Fixing a point of time, when, at the time when
Lacrumo, quom in mentem venit, now thatTer.
auditis, cum ea breviter dicunturCic.
eo cum venioCic.
Postera cum lustrabat terras diesVerg.
cum contionem habuitCic.
cum proxime Romae fuiCic.
cum Italia vexata estCic.
cum stellas fugarat diesVerg.
quom non potest haberi, cupisTer.
tempus cum pater iacebatCic.
eo tempore, cum necesse eratCic.
memini noctis illius, cum pollicebarCic.
tunc, cum adempta sunt armaLiv.
etiam tum, cum verisimile erit, latratote, not untilCic.
cum peroraro, tum requiratisCic.
cum signum dedero, tum invaditeLiv.
sese, cum opus esset, signum daturumCaes.
sua bona, cum causae dicendae data facultas sit, tum se experturumLiv.
Fixing or defining a period of time, when, while, during the time that, as, as long as, after
Alium esse censes nunc me, atque olim quom dabam?Ter.
risum vix tenebam, cum comparabas, etc.Cic.
tum, cum illum exterminari volebam, putabam, etc.Cic.
Hasdrubal, cum haec gerebantur, apud Syphaeum eratLiv.
Of repeated action, when, whenever, at times when, as often as, always ... when, if
omnes, quom valemus, recta consilia aegrotis damusTer.
cum permagna praemia sunt, est causa peccandiCic.
Cum furit ... Profuit aestūs avertereVerg.
cum cogniti sunt, retinent caritatemCic.
cum rosam viderat, tum incipere ver arbitrabatur, never untilCic.
In clauses stating a fact, the point or period of time fixed by the main sentence (cum inversum), when, at the time when, and at this time, and meanwhile, and yet
longe iam abieram, quom sensiTer.
dies nondum decem intercesserant, cum filius necaturCic.
Vix ea fatus erat, cum scindit se nubesVerg.
multum diei processerat, cum etiamtum eventus in incerto eratSall.
nondum lucebat, cum scitum estCic.
iamque hoc facere apparabant, cum matres procurreruntCaes.
Et iam phalanx ibat ... flammas cum puppis ExtuleratVerg.
anni sunt octo, cum interea invenitis, etc.Cic.
cum interim milites domum obsidere coeperuntCic.
nondum centum anni sunt, cum lata lex estCic.
Describing a time by natural events, when, while, as soon as
ipsi, cum iam dilucesceret, deducunturCic.
cum lux adpropinquaretCic.
In narration, describing the occasion or circumstances of an action (cum historicum), when, on the occasion that, under the circumstances that, while, after
With imperfect
Magistratus quom ibi adesset, occeptast agiTer.
Marius, cum secaretur, vetuit se adligariCic.
Caesar cum ab hoste non amplius abesset ... legati revertunturCaes.
heri, cum vos non adessetisCic.
cum ad tribum Polliam ventum est, et praeco cunctaretur, ‘cita,’ inquit, etc.Liv.
Socrates, cum XXX tyranni essent, pedem portā non extulit, as long asCic.
vidi, Cum tu terga daresOv.
is cum interrogaretur ... responditCic.
With maxime, just as, precisely when
Caesar, cum maxime furor arderet Antoni, exercitum comparavitCic.
cum maxime agmen explicaretur, adoriunturLiv.
With perfect
hic pagus, cum domo exisset, Cassium interfeceratCaes.
cum domos vacuas fecissent, iunguntur nuptiisLiv.
cum fanum expilavisset, navigabat SyracusasCic.
Of repeated occasions, when, whenever, on every occasion that, as often as
With imperfect
dispersos, cum longius procederent, adoriebaturCaes.
saepe, cum aliquem videret, etc., on seeingNep.
numquam est conspectus, cum veniretCic.
With pluperfect
Cum cohortes ex acie procucurrissent, Numidae effugiebantCaes.
qui cum in convivium venissetCic.
quantum obfuit multis, cum fecissent, etc.Cic.
Describing a time named in the principal sentence, when, such that, in which
Si ullum fuit tempus quom ego fuerim, etc.Ter.
fuit antea tempus, cum Galli superarentCaes.
vigesimo anno, cum tot praetores in provinciā fuissentCic.
eodem anno, cum omnia infida essentLiv.
biduum supererat, cum frumentum metiri oporteret, in whichCaes.
fuit cum arbitrarer, etc.Cic.
audivi cum diceret, etc.Cic.
II)By metonymy, of identical actions, when, in that, by the fact that
Qui quom hunc accusant, Naevium accusantTer.
quae cum taces, nulla esse concedisCic.
quod cum facit, iudicat, etc.Cic.
senatum intueri videor, cum te videorLiv.
loco ille motus est, cum ex urbe est depulsusCic.
quod cum dederis, illud dederis, ut, etc.Cic.
illa scelera, cum eius domum evertisti (which you committed) in uprootingCic.
purgatio est cum factum conceditur, culpa removeturCic.
In hypothesis, assuming a fact, when, if
ad cuius fidem confugiet, cum per eius fidem laeditur, etc.Cic.
Contrary to fact, when, if, if at such a time
haec neque cum ego dicerem, neque cum tu negares, magni momenti nostra esset oratioCic.
quod esset iudicium, cum tres ... adsedissent?Cic.
Explaining a feeling, etc., that, because, for
Dis habeo gratiam, Quom adfuerunt liberaeTer.
gratulor tibi, cum tantum valesCic.
As connective, correlative with tum, while, when; cum ... tum, as ... so, both ... and, and besides, while ... especially
Quom id mihi placebat, tum omnes bona dicereTer.
cum omnes eo convenerant, tum navium quod ubique fuerat coëgerantCaes.
qui cum multa providit, tum quod te consulem non viditCic.
movit patres cum causa, tum auctorLiv.
In the adverbial phrase cum maxime, with ellipsis of predicate, in the highest degree, most
hanc Amabat, ut quom maxime, tum Pamphilus, as much as everTer.
ea, quae fiunt cum maxime, i.e. at this very momentCic.
sed cum maxime tamen hoc significabat, precisely thisCic.
quae multos iam annos, et nunc cum maxime, cupitCic.
III)Praegn., giving a cause or reason (cum causale), when, since, because, inasmuch as, seeing that, in that, in view of the fact that
haud invito sermo mi accessit tuos, Quom ... intellegoTer.
Deos quaeso ut sit superstes, Quom veritust facere, etc.Ter.
an pater familiarissimis suscensuit, cum Sullam laudarent? for praisingCic.
quae cum ita sint, videamus, etc.Cic.
cum longinqua instet militia, commeatum doLiv.
cum tanta multitudo tela conicerent, potestas erat, etc.Caes.
cum esset egens, coepit, etc.Cic.
Caesar cum constituisset hiemare in continenti, obsides imperatCaes.
So often nunc cum, now that, since in fact
nunc vero cum sit unus PompeiusCic.
Often with praesertim, especially since, more than all when
nam puerum non tollent ... Praesertim quom sit, etc.Ter.
cum praesertim vos aliam miseritisCic.
With quippe, since evidently, since of course
nihil est virtute amabilius ... quippe cum propter virtutem diligamus, etc. Cic.
In contrasts, when, while, whereas, while on the contrary, and yet (cum adversativum)
finem faciam dicundi, quom ipse finem non facit?Ter.
quo tandem ore mentionem facitis ... cum fateamini, etc.Cic.
cum maximis eum rebus liberares ... culpam relinquebasCic.
simulat se confiteri, cum interea aliud machineturCic.
In concessions, when, although, notwithstanding (cum concessivum)
nil quom est, nil defit tamenTer.
pecuniam facere cum posset, non statuitCic.
cum aquae vim vehat ingentem (Druentia), non tamen navium patiens estLiv.
patrem meum, cum proscriptus non esset, ingulastisCic.
quam causam dixerat, cum annos ad quinquaginta natus esset? Cic.
Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu