o-Dekl. (n.)

exemplum ī  n

Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:

exemplum, ī, neutrum (= exempulum, von eximo), eigentlich ein aus einer Menge gleichartiger Dinge Ausgewähltes, woran die ihnen gemeinschaftlichen Eigenschaften anschaulich werden

daher

I)als etwas Ähnliches, Nachgebildetes

1)die Probe, das Muster von etwas

purpurae, triticiCornif. rhet. 4, 9

2)die Abschrift, Kopie

a)objektiv

Caesaris litterarum exemplum tibi misiCic.

tuae litterae, quarum exemplum legiCic.

b)subjektiv: der Inhalt, Wortlaut einer Schrift

litterae sunt allatae hoc exemplo, dieses InhaltesCic.

alterae (tabulae testamenti) eodem exemplo relictae, gleiches Inhaltes, gleichlautendeCaes.

3)in der Kunst: die Kopie, das Abbild in der Malerei, der Abdruck in der Bildnerei

hinc exemplum ut pingeretisPlaut.

hic quoque exemplum (einen Abdruck als Marke) reliquitPlaut.

daher übertragen

unum aliquem te ex barbatis illis exemplum (Abbild) imperii veteris, imaginem (Konterfei) antiquitatis intueriCic.

exemplum dei quisque est in imagine parvaManil.

Homeri ingenium sine exemplo (gleichsam ohne Gegenstück) maximum, der über allen Vergleich erhabeneVell.

und so

supra omnia exempla sanctissima uxorInscr.s. Ruhnken Vell. 1, 5 in.

4)die ähnliche Art, Weise der Beschaffenheit und Handlungsweise

ad idem exemplum (auf dieselbe W.) somnium quam simile somniavitPlaut.

Ch. Nomen patris quod ad exemplum est? (mit welchem [andern Namen] hat er Ähnlichkeit, auf welche Art lautet er?) Sy. Ad hoc exemplum Char … (ähnlich so wie Char …). Ch. an Chares? an Charidemus?Plaut.

ad hoc exemplum (so wie du da bist, so wie du da aussiehst) te exornaviPlaut.

credo istoc exemplo (in dieser Stellung) tibi esse eundum ad portamPlaut.

nunc huc nunc illuc, exemplo nubis aquosae (wie eine W.) ferturOv.

quaestionem haberi eodem exemplo, quo M. Pomponius praetor habuisset, auf dieselbe Weise wie usw., ganz ähnlich wie usw.Liv.

uno exemplo vitam vivere, auf einerlei WeisePlaut.

exemplo malo committi, auf bedenkliche WeiseIuven.

im Plural

aliquem omnibus oder pessumis exemplis cruciare oder excruciare, jemanden auf jede oder die schrecklichste Art marternPlaut.

te omnes di malis exemplis perdantTer.vergleiche Lindemann Plaut. capt. 3, 5, 33

II)als etwas Nachzuahmendes = das Beispiel, Muster

A)in technischer Hinsicht

1)im Allgemeinen

si musici vocem docentium, pictores opera priorum, rustici probatam experimento culturam in exemplum intuentur, achten als wie auf ein Muster auf usw.Quint.

tempora illa, quae sine exemplis fueruntQuint.

quae in exemplum assumimus (ergänze in orationibus), was wir zum M. nehmenQuint.

2)insbesondere

a)in der Baukunst = das Muster, Modell

aedes probant; sibi quisque inde exemplum expetuntPlaut.

superposuit altissimam turrem in exemplum Alexandrini PhariSuet.

b)in der Bildnerei und Malerei = das Original

in mutum simulacrum ab animali exemplo (nach einem lebenden O.) transferturCic.

illi fuit exemplorum eligendi potestasCic.

huiusmodi tractare exemplaPlaut.

c)der Entwurf, das Konzept zu einer Schrift

litterarum exemplum componereCic.

cum ad te harum (litterarum) exemplum in codicillis exaraviCic.

B)in geistiger und ethischer Hinsicht

1)das Muster, Vorbild für unser Verhalten

feruntur enim ex optimis naturae et veritatis exemplis, sie sind von den besten Vorbildern, der Natur und der Wahrheit, genommenCic.

ex. innocentiae, pudicitiae, ein M. von usw.Cic.

vir mali exempliSen.

vir exempli recti, ein M. von GeradheitCic.

magnum exemplum continentiaeTer.

honestum ex., ein M. von BescheidenheitTac.

exemplum capere ex aliquo, sich ein Beispiel an jemanden nehmenTer.

so auch

exemplum capere de aliquoTer.

ab aliquoCic.Liv.

und

hinc exemplum caperePlaut.

und

exemplum petere ab aliquoCic.Liv.

2)das Beispiel = das Verfahren, Benehmen, die Handlung (Tat), insofern es oder sie nachahmenswert oder verabscheuungswürdig ist

inductum pessimum exemplum, ut optimum opponereturPlin. pan.

aliquid aliorum exemplo institutoque facere, etwas nach anderer Beispiel und Vorgange tunCic.

more et exemplo populi Romani, nach der Sitte und dem Verfahren (Brauch) des usw.Caes.

se exemplo (nach anderer Beispiel, Vorgang) fecisse, quod fecissetCic.

exemplum dareTac.

dare in (für) omnes provincias exemplumTac.

dare magna exemplaIuven.

inter exempla esse oder haberi, als B. dienenSen.Solin.

alicuius exemplum sequi, sich jemands Beispiel (Benehmen) zum Muster nehmenNep.

commoverat quosdam magnitudine exempli, durch die Erhabenheit seines Beispiels (Benehmens)Tac.

insigne Epponinae uxoris exemplum (das ausgezeichnete Benehmen) suo loco reddemusTac.

singulare omnium saeculorum exemplum ausaeIustin.

exemplo carens (beispiellos) luctus eratLucan. 9, 169

plus exemplo (durch ihr übles Beispiel) quam peccato nocentCic.

in aliquo exemplum periculosum prodereCic.

ut huius urbis iura et exempla corrumperes, Rechtsbestimmungen und Vorgänge (= Verfahren und Normen in der Ausübung des Rechts)Cic.

sub hoc exemplo, nach diesem B. (Vorgange)Plin. ep. 1, 18, 5; 2, 6, 6und andere

sub his exemplis, nach diesen VorgängenVell. 2, 127, 3

3)das Beispiel zur Nachachtung, Warnung, das warnende Beispiel, das Strafbeispielvergleiche Brix Plaut. capt. 688; Spalding Quint. 4, 1, 7; Gronov Liv. 2, 30, 1

a)im Allgemeinen

ex. bonum, utileTac.

ut arcendis sceleribus exemplum nobile esset, damit ein auffallendes B. gegeben würde, um usw.Liv.

exemplum severitatis edereCic.

ea in civitatem Carthaginiensium exempla edereLiv.

uterque in te exempla edentTer.

dare ultionis exemplumTac.

dare exemplum praecavendiTac.

exemplum praebere, ut etc.Hor.

exemplo territus huiusOv.

b)das Strafbeispiel, die Strafevergleiche Held Caes. b.G. 1, 31. § 9

habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplumTac.

deditos in fidem populi Romani omni ultimae crudelitatis exemplo laceratos ac deletos esseLiv.

exemplum statuere in aliquem und in aliquoTer.Cic.und andere

und so

statuite exemplum impudenti, date pudori praemiumPlaut.

statuite exemplum, quantae poenae sint in civitate hominibus istius modi comparataeCornif. rhet.

und besonders im Plural

meritum novissima exempla Mithridatem, verdient habe M. die härteste StrafeTac.

exempla in aliquem facere oder edere, jemanden empfindlich bestrafenKomikerCaes.und anderes. Ruhnken Ter. eun. 5, 4, 24; Drak. Liv. 29, 27, 4

in aliquem omnia exempla cruciatusque edere, an jemanden qualvolle Strafen vollziehenCaes.

exempla in eum fient, er wird empfindlich bestraft werdenTer.

mala exempla, übel angewandte StrafbeispieleSall.

III)als etwas einen ähnlichen Fall Erläuterndes, Beweisendes, Bestätigendes (als Synonym von documentumCornif. rhet. 4, 5Cic. de inv. 1, 49), das Beispiel

hisce ego rebus exempla adiungerem, nisi etc.Cic.

fieri tamen potest, ut ex aliis legibus exempla ducamus, per quae appareat etc.Quint.

magna exempla casuum humanorumLiv.

exemplum insigne mutationis rerum humanarumLiv.s. Fabri Liv. 22, 44, 5; Mützell Curt. 5, 4 [17], 5

daher exempli causā oder gratiā und in exemplum, um als Beispiel zu dienen, um ein Beispiel zu geben oder anzuführen, beispielsweise (wenn ein historisches oder erdachtes Faktum zum Beweis usw. wirklich angeführt wird)

exempli causā paucos nominaviCic.

in ea muliere etiamnunc, quasi exempli causā, vestigia antiqui officii remanentCic.

satis est unam rem, exempli gratiā, proferreNep.

vel exempli gratiā, in Verrem de L. DomitioQuint.

ex quibus in exemplum pauca hinc inde subieciSuet.

Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:

exemplum, ī, neuter EM-, a sample, specimen

hominum exempla, i.e. representatives of the raceOv.

An imitation, image, portrait, draught, transcript, copy

earum (litterarum)Sall.

epistulaeCic.

A pattern, model, original, example, precedent, incident, case

simulacrum ab animali exemplo transferturCic.

litterarum, a draftCic.

exempla ad imitandumCic.

naturae et veritatisCic.

Ex hoc numero (amicorum) nobis exempla sumenda suntCic.

vir exempli rectiCic.

in oculis exemplum erat FabiusLiv.

exemplum a me petereLiv.

qui exemplum et rectores habebanturTac.

spinas Traxit in exemplumOv.

habuerunt virtutes spatium exemplorum, i.e. room to show themselvesTac.

quasi exempli causā, as an exampleCic.

sequimur exempla deorumOv.

sententiae exemplo haud salubres, i.e. by becoming a precedentLiv.

mala exempla ex rebus bonis orta suntSall.

illo exemplo confirmat, etc., by that instanceCic.

Venit in exemplum furor, served as a lessonOv.

exempli causā paucos nominavi, for example's sakeCic.

exempli gratiāCic.

A warning example, warning, lesson, penalty

Exemplum statuite in me, ut, etc.Ter.

simile severitatis tuaeCic.

in eos omnia exempla cruciatūsque edereCaes.

ea in civitatem exempli edendi facultasLiv.

in eum indignaTer.

esse in exemplo, to serve as a warningOv.

A way, manner, kind, nature

more et exemplo populi R.Cic.

iter dareCaes.

eodem exemplo quoLiv.

exemplo nubis aquosae Fertur, after the manner ofOv.

A tenor, purport, contents

litterae uno exemploCic.

scribere bis eodem exemploCic.

hoc exemplo, as followsCic.


Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu