49–283 Verg. georg. 3

Seu quis Olympiacae miratus praemia palmae

50pascit equos seu quis fortis ad aratra iuvencos,

corpora praecipue matrum legat. Optuma torvae

forma bovis, cui turpe caput, cui plurima cervix,

et crurum tenus a mento palearia pendent;

tum longo nullus lateri modus; omnia magna,

55pes etiam; et camuris hirtae sub cornibus aures.

Nec mihi displiceat maculis insignis et albo,

aut iuga detractans interdumque aspera cornu

et faciem tauro propior, quaeque ardua tota,

et gradiens ima verrit vestigia cauda,

60Aetas Lucinam iustosque pati hymenaeos

desinit ante decem, post quattuor incipit annos;

cetera nec feturae habilis nec fortis aratris.

Interea, superat gregibus dum laeta iuventas,

solve mares; mitte in Venerem pecuaria primus,

65atque aliam ex alia generando suffice prolem.

Optuma quaeque dies miseris mortalibus aevi

prima fugit; subeunt morbi tristisque senectus

et labor, et durae rapit inclementia mortis.

Semper erunt, quarum mutari corpora malis:

70semper enim refice ac, ne post amissa requiras,

ante veni et subolem armento sortire quotannis.

Nec non et pecori est idem dilectus equino.

Tu modo, quos in spem statues submittere gentis,

praecipuum iam inde a teneris impende laborem.

75Continuo pecoris generosi pullus in arvis

altius ingreditur et mollia crura reponit;

primus et ire viam et fluvios temptare minaces

audet et ignoto sese committere ponti

nec vanos horret strepitus. Illi ardua cervix

80argutumque caput, brevis alvus obesaque terga,

luxuriatque toris animosum pectus. Honesti

spadices glaucique, color deterrimus albis

et gilvo. Tum, si qua sonum procul arma dedere

stare loco nescit, micat auribus et tremit artus

85collectumque premens volvit sub naribus ignem.

Densa iuba, et dextro iactata recumbit in armo;

at duplex agitur per lumbos spina, cavatque

tellurem et solido graviter sonat ungula cornu.

Talis Amyclaei domitus Pollucis habenis

90Cyllarus et, quorum Grai meminere poetae,

Martis equi biiuges et magni currus Achilli.

Talis et ipse iubam cervice effundit equina

coniugis adventu pernix Saturnus et altum

Pelion hinnitu fugiens implevit acuto.

 95Hunc quoque, ubi aut morbo gravis aut iam segnior annis

deficit, abde domo nec turpi ignosce senectae.

frigidus in Venerem senior, frustraque laborem

ingratum trahit, et, si quando ad proelia ventum est,

ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis,

100incassum furit. Ergo animos aevumque notabis

praecipue; hinc alias artis prolemque parentum

et quis cuique dolor victo, quae gloria palmae.

Nonne vides, cum praecipiti certamine campum

corripuere ruuntque effusi carcere currus,

105cum spes arrectae iuvenum, exsultantiaque haurit

corda pavor pulsans? Illi instant verbere torto

et proni dant lora, volat vi fervidus axis;

iamque humiles, iamque elati sublime videntur

aera per vacuum ferri atque adsurgere in auras;

110nec mora nec requies; at fulvae nimbus harenae

tollitur, umescunt spumis flatuque sequentum:

tantus amor laudum, tantae est victoria curae.

Primus Erichthonius currus et quattuor ausus

iungere equos rapidusque rotis insistere victor

115Frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere

impositi dorso atque equitem docuere sub armis

insultare solo et gressus glomerare superbos.

Aequus uterque labor, aeque iuvenemque magistri

exquirunt calidumque animis et cursibus acrem,

120quamvis saepe fuga versos ille egerit hostis

et patriam Epirum referat fortisque Mycenas

Neptunique ipsa deducat origine gentem.

His animadversis instant sub tempus et omnis

impendunt curas denso distendere pingui,

125quem legere ducem et pecori dixere maritum;

florentisque secant herbas fluviosque ministrant

farraque, ne blando nequeat superesse labori

invalidique patrum referant ieiunia nati.

Ipsa autem macie tenuant armenta volentes,

130atque, ubi concubitus primos iam nota voluptas

sollicitat, frondesque negant et fontibus arcent.

Saepe etiam cursu quatiunt et sole fatigant,

cum graviter tunsis gemit area frugibus et cum

surgentem ad Zephyrum paleae iactantur inanes.

135Hoc faciunt, nimio ne luxu obtunsior usus

sit genitali arvo et sulcos oblimet inertis,

sed rapiat sitiens Venerem interiusque recondat.

Rursus cura patrum cadere et succedere matrum

incipit. Exactis gravidae cum mensibus errant,

140non illas gravibus quisquam iuga ducere plaustris,

non saltu superare viam sit passus et acri

carpere prata fuga fluviosque innare rapacis.

Saltibus in vacuis pascunt et plena secundum

flumina, muscus ubi et viridissima gramine ripa,

145speluncaeque tegant et saxea procubet umbra.

Est lucos Silari circa ilicibusque; virentem

plurimus Alburnum volitans, cui nomen asilo

Romanum est, oestrum Grai vertere vocantes,

asper, acerba sonans, quo tota exterrita silvis

150diffugiunt armenta; furit mugitibus aether

concussus silvaeque et sicci ripa Tanagri.

Hoc quondam monstro horribilis exercuit iras

Inachiae Iuno pestem meditata iuvencae.

Hunc quoque, nam mediis fervoribus acrior instat,

155arcebis gravido pecori, armentaque pasces

sole recens orto aut noctem ducentibus astris.

Post partum cura in vitulos traducitur omnis,

continuoque notas et nomina gentis inurunt

et quos aut pecori malint submittere habendo

160aut aris servare sacros aut scindere terram

et campum horrentem fractis invertere glaebis.

Cetera pascuntur viridis armenta per herbas:

Tu quos ad studium atque usum formabis agrestem,

iam vitulos hortare viamque insiste domandi,

165dum faciles animi iuvenum, dum mobilis aetas.

Ac primum laxos tenui de vimine circlos

cervici subnecte; dehinc, ubi libera colla

servitio adsuerint, ipsis e torquibus aptos

iunge pares et coge gradum conferre iuvencos;

170atque illis iam saepe rotae ducantur inanes

per terram et summo vestigia pulvere signent;

post valido nitens sub pondere faginus axis

instrepat et iunctos temo trahat aereus orbes.

Interea pubi indomitae non gramina tantum

175nec vescas salicum frondes ulvamque palustrem,

sed frumenta manu carpes sata; nec tibi fetae

more patrum nivea implebunt mulctraria vaccae,

sed tota in dulcis consument ubera natos.

Sin ad bella magis studium turmasque ferocis,

180aut Alphea rotis praelabi flumina Pisae

et Iovis in luco currus agitare volantis:

primus equi labor est, animos atque arma videre

bellantum lituosque pati tractuque gementem

ferre rotam et stabulo frenos audire sonantis;

185tum magis atque magis blandis gaudere magistri

laudibus et plausae sonitum cervicis amare.

Atque haec iam primo depulsus ab ubere matris

audeat, inque vicem det mollibus ora capistris

invalidus etiamque tremens, etiam inscius aevi.

190At tribus exactis ubi quarta accesserit aestas,

carpere mox gyrum incipiat gradibusque sonare

compositis sinuetque alterna volumina crurum

sitque laboranti similis; tum cursibus auras,

tum vocet, ac per aperta volans ceu liber habenis

195aequora vix summa vestigia ponat harena;

qualis Hyperboreis Aquilo cum densus ab oris

incubuit, Scythiaeque hiemes atque arida differt

nubila: tum segetes altae campique natantes

lenibus horrescunt flabris summaeque sonorem

200dant silvae longique urgent ad litora fluctus;

ille volat simul arva fuga, simul aequora verrens

Hinc vel ad Elei metas et maxuma campi

sudabit spatia et spumas aget ore cruentas,

Belgica vel molli melius feret esseda collo.

205Tum demum crassa magnum farragine corpus

crescere iam domitis sinito: namque ante domandum

ingentis tollent animos prensique negabunt

verbera lenta pati et duris parere lupatis.

Sed non ulla magis viris industria firmat,

210quam Venerem et caeci stimulos avertere amoris,

sive boum sive est cui gratior usus equorum.

Atque ideo tauros procul atque in sola relegant

pascua post montem oppositum et trans flumina lata,

aut intus clausos satura ad praesepia servant.

215Carpit enim viris paulatim uritque videndo

femina nec nemorum patitur meminisse nec herbae

dulcibus illa quidem inlecebris, et saepe superbos

cornibus inter se subigit decernere amantis.

Pascitur in magna Sila formosa iuvenca:

220illi alternantes multa vi proelia miscent

volneribus crebris, lavit ater corpora sanguis,

versaque in obnixos urguentur cornua vasto

cum gemitu, reboant silvaeque et longus Olympus

Nec mos bellantis una stabulare, sed alter

225victus abit longeque ignotis exulat oris,

multa gemens ignominiam plagasque superbi

victoris, tum, quos amisit inultus, amores;

et stabula aspectans regnis excessit avitis.

Ergo omni cura viris exercet et inter

230dura iacet pernix instrato saxa cubili

frondibus hirsutis et carice pastus acuta,

et temptat sese atque irasci in cornua discit

arboris obnixus trunco ventosque lacessit

ictibus et sparsa ad pugnam proludit harena.

235Post ubi collectum robur viresque refectae

signa movet praecepsque oblitum fertur in hostem:

fluctus uti medio coepit cum albescere ponto

longius ex altoque sinum trahit, utque volutus

ad terras immane sonat per saxa neque ipso

240monte minor procumbit, at ima exaestuat unda

verticibus nigramque alte subiectat harenam.

Omne adeo genus in terris hominumque ferarumque,

et genus aequoreum, pecudes pictaeque volucres,

in furias. ignemque ruunt. Amor omnibus idem.

245Tempore non alio catulorum oblita leaena

saevior erravit campis, nec funera volgo

tam multa informes ursi stragemque dedere

per silvas; tum saevus aper, tum pessima tigris;

heu male tum Libyae solis erratur in agris.

250Nonne vides, ut tota tremor pertemptet equorum

corpora, si tantum notas odor attulit auras?

Ac neque eos iam frena virum neque verbera saeva

non scopuli rupesque cavae atque obiecta retardant

flumina correptosque unda torquentia montis.

255Ipse ruit dentesque Sabellicus exacuit sus

et pede prosubigit terram, fricat arbore costas

atque hinc atque illinc umeros ad volnera durat.

Quid iuvenis, magnum cui versat in ossibus ignem

durus amor? Nempe abruptis turbata procellis

260nocte natat caeca serus freta; quem super ingens

porta tonat caeli et scopulis inlisa reclamant

aequora; nec miseri possunt revocare parentes

nec moritura super crudeli funere virgo.

Quid lynces Bacchi variae et genus acre luporum

265atque canum? Quid, quae imbelles dant proelia cervi?

Scilicet ante omnis furor est insignis equarum;

et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci

Potniades malis membra absumpsere quadrigae.

Illas ducit amor trans Gargara transque sonantem

270Ascanium; superant montis et flumina tranant.

Continuoque avidis ubi subdita flamma medullis,

vere magis, quia vere calor redit ossibus: illae

ore omnes versae in Zephyrum stant rupibus altis,

exceptantque levis auras et saepe sine ullis

275coniugiis vento gravidae, mirabile dictu,

saxa per et scopulos et depressas convallis

diffugiunt, non, Eure, tuos, neque solis ad ortus,

in Borean caurumque, aut unde nigerrimus auster

nascitur et pluvio contristat frigore caelum.

280Hic demum, hippomanes vero quod nomine dicunt

pastores, lentum destillat ab inguine virus,

hippomanes, quod saepe malae legere novercae

miscueruntque herbas et non innoxia verba.