Liber VI Verg. Aen. 6

Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas,

et tandem Euboïcis Cumarum adlabitur oris.

Obvertunt pelago proras; tum dente tenaci

ancora fundabat naves, et litora curvae

5praetexunt puppes. Iuvenum manus emicat ardens

litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae

abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum

tecta rapit silvas, inventaque flumina monstrat.

At pius Aeneas arces, quibus altus Apollo

10praesidet, horrendaeque procul secreta Sibyllae,

antrum immane petit, magnam cui mentem animumque

Delius inspirat vates, aperitque futura.

Iam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta.

Daedalus, ut fama est, fugiens Minoïa regna,

15praepetibus pennis ausus se credere caelo,

insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos,

Chalcidicaque levis tandem super astitit arce.

Redditus his primum terris, tibi, Phoebe, sacravit

remigium alarum, posuitque immania templa.

20In foribus letum Androgeo; tum pendere poenas

Cecropidae iussi – miserum! – septena quotannis

corpora natorum; stat ductis sortibus urna.

Contra elata mari respondet Gnosia tellus:

hic crudelis amor tauri, suppostaque furto

25Pasiphaë, mixtumque genus prolesque biformis

Minotaurus inest, Veneris monumenta nefandae;

hic labor ille domus et inextricabilis error;

magnum reginae sed enim miseratus amorem

Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit,

30caeca regens filo vestigia. Tu quoque magnam

partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.

Bis conatus erat casus effingere in auro;

bis patriae cecidere manus. Quin protinus omnia

perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates

35adforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos,

Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:

„Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;

nunc grege de intacto septem mactare iuvencos

praestiterit, totidem lectas de more bidentes.“

40Talibus adfata Aenean – nec sacra morantur

iussa viri – Teucros vocat alta in templa sacerdos.

Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,

quo lati ducunt aditus centum, ostia centum;

unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae.

45Ventum erat ad limen, cum virgo „Poscere fata

tempus“ ait; „deus, ecce, deus!“ Cui talia fanti

ante fores subito non voltus, non color unus,

non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,

et rabie fera corda tument; maiorque videri,

50nec mortale sonans, adflata est numine quando

iam propiore dei. „Cessas in vota precesque,

Tros“ ait „Aenea? Cessas? Neque enim ante dehiscent

attonitae magna ora domus.“ Et talia fata

conticuit. Gelidus Teucris per dura cucurrit

55ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:

„Phoebe, graves Troiae semper miserate labores,

Dardana qui Paridis derexti tela manusque

corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras

tot maria intravi duce te penitusque repostas

60Massylum gentes praetentaque Syrtibus arva;

iam tandem Italiae fugientis prendimus oras;

hac Troiana tenus fuerit Fortuna secuta.

Vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,

dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens

65gloria Dardaniae. Tuque, o sanctissima vates,

praescia venturi, da – non indebita posco

regna meis fatis – Latio considere Teucros

errantisque deos agitataque numina Troiae.

Tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum

70instituam, festosque dies de nomine Phoebi.

Te quoque magna manent regnis penetralia nostris:

hic ego namque tuas sortes arcanaque fata,

dicta meae genti, ponam, lectosque sacrabo,

alma, viros. Foliis tantum ne carmina manda,

75ne turbata volent rapidis ludibria ventis;

ipsa canas oro.“ Finem dedit ore loquendi.

At, Phoebi nondum patiens, immanis in antro

bacchatur vates, magnum si pectore possit

excussisse deum; tanto magis ille fatigat

80os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo.

Ostia iamque domus patuere ingentia centum

sponte sua, vatisque ferunt responsa per auras:

„O tandem magnis pelagi defuncte periclis!

Sed terrae graviora manent. In regna Lavini

85Dardanidae venient; mitte hanc de pectore curam;

sed non et venisse volent. Bella, horrida bella,

et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.

Non Simois tibi, nec Xanthus, nec Dorica castra

defuerint; alius Latio iam partus Achilles,

90natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno

usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis

quas gentes Italum aut quas non oraveris urbes!

Causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris

externique iterum thalami.

95Tu ne cede malis, sed contra audentior ito,

qua tua te Fortuna sinet. Via prima salutis,

quod minime reris, Graia pandetur ab urbe.“

Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla

horrendas canit ambages antroque remugit,

100obscuris vera involvens: ea frena furenti

concutit, et stimulos sub pectore vertit Apollo.

Ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,

incipit Aeneas heros: „Non ulla laborum,

O virgo, nova mi facies inopinave surgit;

105omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.

Unum oro: quando hic inferni ianua regis

dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso,

ire ad conspectum cari genitoris et ora

contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.

110Illum ego per flammas et mille sequentia tela

eripui his umeris, medioque ex hoste recepi;

ille meum comitatus iter maria omnia mecum

atque omnes pelagique minas caelique ferebat,

invalidus, vires ultra sortemque senectae.

115Quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem,

idem orans mandata dabat. Natique patrisque,

alma, precor, miserere, – potes namque omnia, nec te

nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis, –

si potuit Manes arcessere coniugis Orpheus

120Threïcia fretus cithara fidibusque canoris,

si fratrem Pollux alterna morte redemit,

itque reditque viam totiens. Quid Thesea, magnum

quid memorem Alciden? Et mi genus ab Iove summo.“

Talibus orabat dictis, arasque tenebat,

125cum sic orsa loqui vates: „Sate sanguine divom,

Tros Anchisiade, facilis descensus Averno;

noctes atque dies patet atri ianua Ditis;

sed revocare gradum superasque evadere ad auras,

hoc opus, hic labor est. Pauci, quos aequus amavit

130Iuppiter, aut ardens evexit ad aethera virtus,

dis geniti potuere. Tenent media omnia silvae,

Cocytusque sinu labens circumvenit atro.

Quod si tantus amor menti, si tanta cupido est,

bis Stygios innare lacus, bis nigra videre

135Tartara, et insano iuvat indulgere labori,

accipe, quae peragenda prius. Latet arbore opaca

aureus et foliis et lento vimine ramus,

Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis

lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae.

140Sed non ante datur telluris operta subire,

auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.

Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus

instituit. Primo avulso non deficit alter

aureus, et simili frondescit virga metallo.

145Ergo alte vestiga oculis, et rite repertum

carpe manu; namque ipse volens facilisque sequetur,

si te fata vocant; aliter non viribus ullis

vincere, nec duro poteris convellere ferro.

Praeterea iacet exanimum tibi corpus amici –

150heu nescis! – totamque incestat funere classem,

dum consulta petis nostroque in limine pendes.

Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.

Duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.

Sic demum lucos Stygis et regna invia vivis

155aspicies.“ Dixit, pressoque obmutuit ore.

Aeneas maesto defixus lumina voltu

ingreditur, linquens antrum, caecosque volutat

eventus animo secum. Cui fidus Achates

it comes, et paribus curis vestigia figit.

160Multa inter sese vario sermone serebant,

quem socium exanimem vates, quod corpus humandum

diceret. Atque illi Misenum in litore sicco,

ut venere, vident indigna morte peremptum,

Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter

165aere ciere viros, Martemque accendere cantu.

Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum

et lituo pugnas insignis obibat et hasta.

Postquam illum vita victor spoliavit Achilles,

Dardanio Aeneae sese fortissimus heros

170addiderat socium, non inferiora secutus.

Sed tum, forte cava dum personat aequora concha,

demens, et cantu vocat in certamina divos,

aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,

inter saxa virum spumosa immerserat unda.

175Ergo omnes magno circum clamore fremebant,

praecipue pius Aeneas. Tum iussa Sibyllae,

haud mora, festinant flentes, aramque sepulcri

congerere arboribus caeloque educere certant.

Itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum;

180procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex,

fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur

scinditur, advolvunt ingentis montibus ornos.

Nec non Aeneas opera inter talia primus

hortatur socios, paribusque accingitur armis.

185Atque haec ipse suo tristi cum corde volutat,

aspectans silvam immensam, et sic voce precatur:

„Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus

ostendat nemore in tanto! Quando omnia vere

heu nimium de te vates, Misene, locuta est.“

190Vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae

ipsa sub ora viri caelo venere volantes,

et viridi sedere solo. Tum maximus heros

maternas agnoscit aves, laetusque precatur:

„Este duces, o, si qua via est, cursumque per auras

195dirigite in lucos, ubi pinguem dives opacat

ramus humum. Tuque, o, dubiis ne defice rebus,

diva parens.“ Sic effatus vestigia pressit,

observans quae signa ferant, quo tendere pergant.

Pascentes illae tantum prodire volando,

200quantum acie possent oculi servare sequentum.

Inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni,

tollunt se celeres, liquidumque per aëra lapsae

sedibus optatis geminae super arbore sidunt,

discolor unde auri per ramos aura refulsit.

205Quale solet silvis brumali frigore viscum

fronde virere nova, quod non sua seminat arbos,

et croceo fetu teretis circumdare truncos,

talis erat species auri frondentis opaca

ilice, sic leni crepitabat brattea vento.

210Corripit Aeneas extemplo avidusque refringit

cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae.

Nec minus interea Misenum in litore Teucri

flebant, et cineri ingrato suprema ferebant.

Principio pinguem taedis et robore secto

215ingentem struxere pyram, cui frondibus atris

intexunt latera, et ferales ante cupressos

constituunt, decorantque super fulgentibus armis.

Pars calidos latices et aëna undantia flammis

expediunt, corpusque lavant frigentis et unguunt.

220Fit gemitus. Tum membra toro defleta reponunt,

purpureasque super vestes, velamina nota,

coniciunt. Pars ingenti subiere feretro,

triste ministerium, et subiectam more parentum

aversi tenuere facem. Congesta cremantur

225turea dona, dapes, fuso crateres olivo.

Postquam conlapsi cineres et flamma quievit,

reliquias vino et bibulam lavere favillam,

ossaque lecta cado texit Corynaeus aëno.

Idem ter socios pura circumtulit unda,

230spargens rore levi et ramo felicis olivae,

lustravitque viros, dixitque novissima verba.

At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum

imponit, suaque arma viro remumque tubamque,

monte sub aërio, qui nunc „Misenus“ ab illo

235dicitur, aeternumque tenet per saecula nomen.

His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae.

Spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu,

scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,

quam super haud ullae poterant impune volantes

240tendere iter pennis: talis sese halitus atris

faucibus effundens supera ad convexa ferebat:

unde locum Grai dixerunt nomine Aornon.

quattuor hic primum nigrantis terga iuvencos

constituit frontique invergit vina sacerdos,

245et summas carpens media inter cornua saetas

ignibus imponit sacris, libamina prima,

voce vocans Hecaten, Caeloque Ereboque potentem.

Supponunt alii cultros, tepidumque cruorem

suscipiunt pateris. Ipse atri velleris agnam

250Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori

ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam.

Tum Stygio regi nocturnas incohat aras,

et solida imponit taurorum viscera flammis,

pingue super oleum infundens ardentibus extis.

255Ecce autem, primi sub lumina solis et ortus

sub pedibus mugire solum, et iuga coepta moveri

silvarum, visaeque canes ululare per umbram,

adventante dea. „Procul o procul este, profani,“

conclamat vates, „totoque absistite luco;

260tuque invade viam, vaginaque eripe ferrum:

nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.“

Tantum effata, furens antro se immisit aperto;

ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat.

Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes,

265et Chaos, et Phlegethon, loca nocte tacentia late,

sit mihi fas audita loqui; sit numine vestro

pandere res alta terra et caligine mersas.

Ibant obscuri sola sub nocte per umbram,

perque domos Ditis vacuas et inania regna:

270quale per incertam lunam sub luce maligna

est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra

Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.

Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci

Luctus et ultrices posuere cubilia Curae;

275pallentesque habitant Morbi, tristisque Senectus,

et Metus, et malesuada Fames, ac turpis Egestas,

terribiles visu formae, Letumque, Labosque;

tum consanguineus Leti Sopor, et mala mentis

Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum,

280ferreique Eumenidum thalami, et Discordia demens,

vipereum crinem vittis innexa cruentis.

In medio ramos annosaque brachia pandit

ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia volgo

vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.

285Multaque praeterea variarum monstra ferarum

Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes,

et centumgeminus Briareus ac belua Lernae

horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,

Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.

290Corripit hic subita trepidus formidine ferrum

Aeneas, strictamque aciem venientibus offert,

et, ni docta comes tenues sine corpore vitas

admoneat volitare cava sub imagine formae,

inruat, et frustra ferro diverberet umbras.

295Hinc via, Tartarei quae fert Acherontis ad undas.

Turbidus hic caeno vastaque voragine gurges

aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.

Portitor has horrendus aquas et flumina servat

terribili squalore Charon, cui plurima mento

300canities inculta iacet, stant lumina flamma,

sordidus ex umeris nodo dependet amictus.

Ipse ratem conto subigit, velisque ministrat,

et ferruginea subvectat corpora cymba,

iam senior, sed cruda deo viridisque senectus.

305Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,

matres atque viri, defunctaque corpora vita

magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,

impositique rogis iuvenes ante ora parentum:

quam multa in silvis autumni frigore primo

310lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto

quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus

trans pontum fugat et terris immittit apricis.

Stabant orantes primi transmittere cursum,

tendebantque manus ripae ulterioris amore.

315Navita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,

ast alios longe submotos arcet harena.

Aeneas – miratus enim motusque tumultu –

„Dic“ ait „o virgo, quid volt concursus ad amnem?

Quidve petunt animae? Vel quo discrimine ripas

320hae linquunt, illae remis vada livida verrunt?“

Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos:

„Anchisa generate, deum certissima proles,

Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem,

di cuius iurare timent et fallere numen.

325Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;

portitor ille Charon; hi, quos vehit unda, sepulti.

Nec ripas datur horrendas et rauca fluenta

transportare prius quam sedibus ossa quierunt.

Centum errant annos volitantque haec litora circum;

330tum demum admissi stagna exoptata revisunt.“

Constitit Anchisa satus et vestigia pressit,

multa putans, sortemque animo miseratus iniquam.

Cernit ibi maestos et mortis honore carentes

Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,

335quos simul a Troia ventosa per aequora vectos

obruit Auster, aqua involvens navemque virosque.

Ecce gubernator sese Palinurus agebat,

qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat,

exciderat puppi mediis effusus in undis.

340Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra,

sic prior adloquitur: „Quis te, Palinure, deorum

eripuit nobis, medioque sub aequore mersit?

Dic age. Namque mihi, fallax haud ante repertus,

hoc uno responso animum delusit Apollo,

345qui fore te ponto incolumem, finesque canebat

venturum Ausonios. En haec promissa fides est?“

Ille autem: „Neque te Phoebi cortina fefellit,

dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.

Namque gubernaclum multa vi forte revulsum,

350cui datus haerebam custos cursusque regebam,

praecipitans traxi mecum. Maria aspera iuro

non ullum pro me tantum cepisse timorem,

quam tua ne, spoliata armis, excussa magistro,

deficeret tantis navis surgentibus undis.

355Tris Notus hibernas immensa per aequora noctes

vexit me violentus aqua; vix lumine quarto

prospexi Italiam summa sublimis ab unda.

Paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam,

ni gens crudelis madida cum veste gravatum

360prensantemque uncis manibus capita aspera montis

ferro invasisset, praedamque ignara putasset.

Nunc me fluctus habet, versantque in litore venti.

Quod te per caeli iucundum lumen et auras,

per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,

365eripe me his, invicte, malis: aut tu mihi terram

inice, namque potes, portusque require Velinos;

aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix

ostendit, – neque enim, credo, sine numine divom

flumina tanta paras Stygiamque innare paludem –

370da dextram misero, et tecum me tolle per undas,

sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.“

Talia fatus erat, coepit cum talia vates:

„Unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?

Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum

375Eumenidum aspicies, ripamve iniussus adibis?

Desine fata deum flecti sperare precando.

Sed cape dicta memor, duri solacia casus.

Nam tua finitimi, longe lateque per urbes

prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt,

380et statuent tumulum, et tumulo sollemnia mittent,

aeternumque locus Palinuri nomen habebit.“

His dictis curae emotae, pulsusque parumper

corde dolor tristi: gaudet cognomine terra.

Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant.

385Navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda

per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae,

sic prior adgreditur dictis, atque increpat ultro:

„Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,

fare age, quid venias, iam istinc, et comprime gressum.

390Umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae;

corpora viva nefas Stygia vectare carina.

Nec vero Alciden me sum laetatus euntem

accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,

dis quamquam geniti atque invicti viribus essent.

395Tartareum ille manu custodem in vincla petivit,

ipsius a solio regis, traxitque trementem;

hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.“

Quae contra breviter fata est Amphrysia vates:

„Nullae hic insidiae tales – absiste moveri –

400nec vim tela ferunt; licet ingens ianitor antro

aeternum latrans exsanguis terreat umbras,

casta licet patrui servet Proserpina limen.

Troius Aeneas, pietate insignis et armis,

ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.

405Si te nulla movet tantae pietatis imago,

at ramum hunc“ (aperit ramum, qui veste latebat)

„adgnoscas.“ Tumida ex ira tum corda residunt.

Nec plura his. Ille admirans venerabile donum

fatalis virgae, longo post tempore visum,

410caeruleam advertit puppim, ripaeque propinquat.

Inde alias animas, quae per iuga longa sedebant,

deturbat, laxatque foros; simul accipit alveo

ingentem Aenean. Gemuit sub pondere cymba

sutilis, et multam accepit rimosa paludem.

415Tandem trans fluvium incolumis vatemque virumque

informi limo glaucaque exponit in ulva.

Cerberus haec ingens latratu regna trifauci

personat, adverso recubans immanis in antro.

Cui vates, horrere videns iam colla colubris,

420melle soporatam et medicatis frugibus offam

obicit. Ille fame rabida tria guttura pandens

corripit obiectam, atque immania terga resolvit

fusus humi, totoque ingens extenditur antro.

Occupat Aeneas aditum custode sepulto,

425evaditque celer ripam inremeabilis undae.

Continuo auditae voces vagitus et ingens

infantumque animae flentes in limine primo,

quos dulcis vitae exsortes et ab ubere raptos

abstulit atra dies et funere mersit acerbo;

430hos iuxta falso damnati crimine mortis.

Nec vero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes:

quaesitor Minos urnam movet; ille silentum

conciliumque vocat vitasque et crimina discit.

Proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum

435insontes peperere manu, lucemque perosi

proiecere animas. Quam vellent aethere in alto

nunc et pauperiem et duros perferre labores!

Fas obstat, tristisque palus inamabilis undae

alligat, et noviens Styx interfusa coërcet.

440Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem

lugentes campi: sic illos nomine dicunt.

Hic quos durus amor crudeli tabe peredit,

secreti celant calles et myrtea circum

silva tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.

445His Phaedram Procrimque locis, maestamque Eriphylen

crudelis nati monstrantem volnera, cernit,

Evadnenque et Pasiphaën; his Laodamia

it comes, et iuvenis quondam, nunc femina, Caeneus,

rursus et in veterem fato revoluta figuram.

450Inter quas Phoenissa recens a volnere Dido

errabat silva in magna; quam Troius heros

ut primum iuxta stetit agnovitque per umbras

obscuram, qualem primo qui surgere mense

aut videt aut vidisse putat per nubila lunam,

455demisit lacrimas, dulcique adfatus amore est:

„Infelix Dido, verus mihi nuntius ergo

venerat exstinctam, ferroque extrema secutam?

Funeris heu tibi causa fui? Per sidera iuro,

per superos et si qua fides tellure sub ima est,

460invitus, regina, tuo de litore cessi.

Sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,

per loca senta situ cogunt noctemque profundam,

imperiis egere suis; nec credere quivi

hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.

465Siste gradum, teque aspectu ne subtrahe nostro.

Quem fugis? Extremum fato, quod te adloquor, hoc est.“

Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem

lenibat dictis animum, lacrimasque ciebat.

Illa solo fixos oculos aversa tenebat,

470nec magis incepto voltum sermone movetur,

quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.

tandem corripuit sese, atque inimica refugit

in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi

respondet curis aequatque Sychaeus amorem.

475Nec minus Aeneas, casu concussus iniquo,

prosequitur lacrimis longe, et miseratur euntem.

Inde datum molitur iter. Iamque arva tenebant

ultima, quae bello clari secreta frequentant.

Hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis

480Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago;

hic multum fleti ad superos belloque caduci

Dardanidae, quos ille omnes longo ordine cernens

ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,

tris Antenoridas, Cererique sacrum Polyphoeten,

485Idaeumque, etiam currus, etiam arma tenentem.

circumstant animae dextra laevaque frequentes.

Nec vidisse semel satis est; iuvat usque morari,

et conferre gradum, et veniendi discere causas.

At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges

490ut videre virum fulgentiaque arma per umbras,

ingenti trepidare metu; pars vertere terga,

ceu quondam petiere rates; pars tollere vocem

exiguam inceptus clamor frustratur hiantes.

Atque hic Priamiden laniatum corpore toto

495Deiphobum videt et lacerum crudeliter ora,

ora manusque ambas, populataque tempora raptis

auribus, et truncas inhonesto volnere nares.

Vix adeo agnovit pavitantem et dira tegentem

supplicia, et notis compellat vocibus ultro:

500„Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri,

quis tam crudeles optavit sumere poenas?

Cui tantum de te licuit? Mihi fama suprema

nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum

procubuisse super confusae stragis acervum.

505Tunc egomet tumulum Rhoeteo litore inanem

constitui, et magna Manes ter voce vocavi.

Nomen et arma locum servant; te, amice, nequivi

conspicere, et patria decedens ponere terra.“

Ad quae Priamides: „Nihil o tibi amice relictum;

510omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris.

Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae

his mersere malis; illa haec monumenta reliquit.

Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem

egerimus, nosti; et nimium meminisse necesse est.

515Cum fatalis equus saltu super ardua venit

Pergama, et armatum peditem gravis attulit alvo,

illa, chorum simulans, euhantes orgia circum

ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat

ingentem, et summa Danaos ex arce vocabat.

520Tum me, confectum curis somnoque gravatum,

infelix habuit thalamus, pressitque iacentem

dulcis et alta quies placidaeque simillima morti.

Egregia interea coniunx arma omnia tectis

emovet, et fidum capiti subduxerat ensem;

525intra tecta vocat Menelaum, et limina pandit,

scilicet id magnum sperans fore munus amanti,

et famam exstingui veterum sic posse malorum.

Quid moror? Inrumpunt thalamo; comes additur una

hortator scelerum Aeolides. Di, talia Grais

530instaurate, pio si poenas ore reposco.

Sed te qui vivum casus, age, fare vicissim,

attulerint. Pelagine venis erroribus actus,

an monitu divom? An quae te Fortuna fatigat,

ut tristes sine sole domos, loca turbida, adires?“

535Hac vice sermonum roseïs Aurora quadrigis

iam medium aetherio cursu traiecerat axem;

et fors omne datum traherent per talia tempus;

sed comes admonuit breviterque adfata Sibylla est:

„Nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas.

540Hic locus est, partes ubi se via findit in ambas:

dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,

hac iter Elysium nobis; at laeva malorum

exercet poenas, et ad impia Tartara mittit.“

Deiphobus contra: „Ne saevi, magna sacerdos;

545discedam, explebo numerum, reddarque tenebris.

I decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.“

Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit.

Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra

moenia lata videt, triplici circumdata muro,

550quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis,

Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.

Porta adversa ingens, solidoque adamante columnae,

vis ut nulla virum, non ipsi exscindere bello

caelicolae valeant; stat ferrea turris ad auras,

555Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta,

vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.

Hinc exaudiri gemitus, et saeva sonare

verbera; tum stridor ferri, tractaeque catenae.

Constitit Aeneas, strepitumque exterritus hausit.

560„Quae scelerum facies? O virgo, effare; quibusve

urgentur poenis? Quis tantus plangor ad auras?“

Tum vates sic orsa loqui: „Dux inclute Teucrum,

nulli fas casto sceleratum insistere limen;

sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis,

565ipsa deum poenas docuit, perque omnia duxit.

Gnosius haec Rhadamanthus habet, durissima regna,

castigatque auditque dolos, subigitque fateri,

quae quis apud superos, furto laetatus inani,

distulit in seram commissa piacula mortem.

570Continuo sontes ultrix accincta flagello

Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra

intentans angues vocat agmina saeva sororum.

Tum demum horrisono stridentes cardine sacrae

panduntur portae. Cernis custodia qualis

575vestibulo sedeat, facies quae limina servet?

Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra

saevior intus habet sedem. Tum Tartarus ipse

bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras,

quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.

580Hic genus antiquum Terrae, Titania pubes,

fulmine deiecti fundo volvuntur in imo.

Hic et Aloidas geminos immania vidi

corpora, qui manibus magnum rescindere caelum

adgressi, superisque Iovem detrudere regnis.

585Vidi et crudeles dantem Salmonea poenas,

dum flammas Iovis et sonitus imitatur Olympi.

Quattuor hic invectus equis et lampada quassans

per Graium populos mediaeque per Elidis urbem

ibat ovans, divomque sibi poscebat honorem,

590demens, qui nimbos et non imitabile fulmen

aere et cornipedum pulsu simularet equorum.

At pater omnipotens densa inter nubila telum

contorsit, non ille faces nec fumea taedis

lumina, praecipitemque immani turbine adegit.

595Nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,

cernere erat, per tota novem cui iugera corpus

porrigitur, rostroque immanis vultur obunco

immortale iecur tondens fecundaque poenis

viscera rimaturque epulis, habitatque sub alto

600pectore, nec fibris requies datur ulla renatis.

Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?

quos super atra silex iam iam lapsura cadentique

imminet adsimilis; lucent genialibus altis

aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae

605regifico luxu; Furiarum maxima iuxta

accubat, et manibus prohibet contingere mensas,

exsurgitque facem attollens, atque intonat ore.

Hic, quibus invisi fratres, dum vita manebat,

pulsatusve parens, et fraus innexa clienti,

610aut qui divitiis soli incubuere repertis,

nec partem posuere suis (quae maxima turba est),

quique ob adulterium caesi, quique arma secuti

impia nec veriti dominorum fallere dextras,

inclusi poenam exspectant. Ne quaere doceri

615quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit.

Saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum

districti pendent; sedet, aeternumque sedebit,

infelix Theseus; Phlegyasque miserrimus omnis

admonet et magna testatur voce per umbras:

620Discite iustitiam moniti, et non temnere divos.

Vendidit hic auro patriam, dominumque potentem

imposuit; fixit leges pretio atque refixit;

hic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos;

ausi omnes immane nefas, ausoque potiti.

625Non, mihi si linguae centum sint oraque centum,

ferrea vox, omnis scelerum comprendere formas,

omnia poenarum percurrere nomina possim.“

Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos:

„Sed iam age, carpe viam et susceptum perfice munus;

630acceleremus“ ait; „Cyclopum educta caminis

moenia conspicio atque adverso fornice portas,

haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.“

Dixerat, et pariter, gressi per opaca viarum,

corripiunt spatium medium, foribusque propinquant.

635Occupat Aeneas aditum, corpusque recenti

spargit aqua, ramumque adverso in limine figit.

His demum exactis, perfecto munere divae,

devenere locos laetos et amoena virecta

fortunatorum nemorum sedesque beatas.

640Largior hic campos aether et lumine vestit

purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.

Pars in gramineis exercent membra palaestris,

contendunt ludo et fulva luctantur harena;

pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.

645Nec non Threïcius longa cum veste sacerdos

obloquitur numeris septem discrimina vocum,

iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno.

Hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,

magnanimi heroes, nati melioribus annis,

650Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor.

Arma procul currusque virum miratur inanes.

Stant terra defixae hastae, passimque soluti

per campum pascuntur equi. Quae gratia currum

armorumque fuit vivis, quae cura nitentis

655pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.

Conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbam

vescentis laetumque choro paeana canentis

inter odoratum lauri nemus, unde superne

plurimus Eridani per silvam volvitur amnis.

660Hic manus ob patriam pugnando volnera passi,

quique sacerdotes casti, dum vita manebat,

quique pii vates et Phoebo digna locuti,

inventas aut qui vitam excoluere per artes,

quique sui memores alios fecere merendo;

665omnibus his nivea cinguntur tempora vitta.

Quos circumfusos sic est adfata Sibylla,

Musaeum ante omnes; medium nam plurima turba

hunc habet, atque umeris exstantem suspicit altis:

„Dicite, felices animae, tuque, optime vates,

670quae regio Anchisen, quis habet locus? Illius ergo

venimus, et magnos Erebi transnavimus amnes.“

Atque huic responsum paucis ita reddidit heros:

„Nulli certa domus; lucis habitamus opacis,

riparumque toros et prata recentia rivis

675incolimus. Sed vos, si fert ita corde voluntas,

hoc superate iugum; et facili iam tramite sistam.“

Dixit, et ante tulit gressum, camposque nitentis

desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.

At pater Anchises penitus convalle virenti

680inclusas animas superumque ad lumen ituras

lustrabat studio recolens, omnemque suorum

forte recensebat numerum carosque nepotes,

fataque fortunasque virum moresque manusque.

Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit

685Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,

effusaeque genis lacrimae, et vox excidit ore:

„Venisti tandem, tuaque exspectata parenti

vicit iter durum pietas? Datur ora tueri,

nate, tua, et notas audire et reddere voces?

690Sic equidem ducebam animo rebarque futurum,

tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.

Quas ego te terras et quanta per aequora vectum

accipio! quantis iactatum, nate, periclis!

Quam metui, ne quid Libyae tibi regna nocerent!“

695Ille autem: „Tua me, genitor, tua tristis imago,

saepius occurrens, haec limina tendere adegit:

stant sale Tyrrheno classes. Da iungere dextram,

da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.“

Sic memorans largo fletu simul ora rigabat.

700Ter conatus ibi collo dare brachia circum,

ter frustra comprensa manus effugit imago,

par levibus ventis volucrique simillima somno.

Interea videt Aeneas in valle reducta

seclusum nemus et virgulta sonantia silvis,

705Lethaeumque, domos placidas qui praenatat, amnem.

Hunc circum innumerae gentes populique volabant;

ac veluti in pratis ubi apes aestate serena

floribus insidunt variis, et candida circum

lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.

710Horrescit visu subito, causasque requirit

inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,

quive viri tanto complerint agmine ripas.

Tum pater Anchises: „Animae, quibus altera fato

corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam

715securos latices et longa oblivia potant.

Has equidem memorare tibi atque ostendere coram,

iampridem hanc prolem cupio enumerare meorum,

quo magis Italia mecum laetere reperta.“

„O pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est

720sublimis animas, iterumque ad tarda reverti

corpora? Quae lucis miseris tam dira cupido?“

„Dicam equidem, nec te suspensum, nate, tenebo“

suscipit Anchises, atque ordine singula pandit.

„Principio caelum ac terras camposque liquentis

725lucentemque globum Lunae Titaniaque astra

spiritus intus alit, totamque infusa per artus

mens agitat molem et magno se corpore miscet.

Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum

et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.

730Igneus est ollis vigor et caelestis origo

seminibus, quantum non noxia corpora tardant

terrenique hebetant artus moribundaque membra.

Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras

dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.

735Quin et supremo cum lumine vita reliquit,

non tamen omne malum miseris nec funditus omnes

corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est

multa diu concreta modis inolescere miris.

Ergo exercentur poenis, veterumque malorum

740supplicia expendunt: aliae panduntur inanes

suspensae ad ventos; aliis sub gurgite vasto

infectum eluitur scelus, aut exuritur igni.

Quisque suos patimur Manes; exinde per amplum

mittimur Elysium, et pauci laeta arva tenemus,

745donec longa dies, perfecto temporis orbe,

concretam exemit labem, purumque relinquit

aetherium sensum atque auraï simplicis ignem.

Has omnes, ubi mille rotam volvere per annos,

Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno,

750scilicet immemores supera ut convexa revisant

rursus et incipiant in corpora velle reverti.“

Dixerat Anchises, natumque unaque Sibyllam

conventus trahit in medios turbamque sonantem,

et tumulum capit, unde omnes longo ordine posset

755adversos legere, et venientum discere vultus.

„Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur

gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,

inlustris animas nostrumque in nomen ituras,

expediam dictis, et te tua fata docebo.

760Ille, vides, pura iuvenis qui nititur hasta,

proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras

aetherias Italo commixtus sanguine surget,

silvius, Albanum nomen, tua postuma proles,

quem tibi longaevo serum Lavinia coniunx

765educet silvis regem regumque parentem,

unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.

Proximus ille Procas, Troianae gloria gentis,

et Capys, et Numitor, et qui te nomine reddet

Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis

770egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.

Qui iuvenes! Quantas ostentant, aspice, vires,

atque umbrata gerunt civili tempora quercu!

Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,

hi Collatinas imponent montibus arces,

775Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque.

Haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.

Quin et avo comitem sese Mavortius addet

Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater

educet. Viden, ut geminae stant vertice cristae,

780et pater ipse suo superum iam signat honore?

En, huius, nate, auspiciis illa incluta Roma

imperium terris, animos aequabit Olympo,

septemque una sibi muro circumdabit arces,

felix prole virum: qualis Berecyntia mater

785invehitur curru Phrygias turrita per urbes,

laeta deum partu, centum complexa nepotes,

omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes.

Huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem

Romanosque tuos. Hic Caesar et omnis Iuli

790progenies magnum caeli ventura sub axem.

Hic vir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,

Augustus Caesar, Divi genus, aurea condet

saecula qui rursus Latio regnata per arva

Saturno quondam, super et Garamantas et Indos

795proferet imperium; iacet extra sidera tellus,

extra anni solisque vias, ubi caelifer Atlas

axem umero torquet stellis ardentibus aptum.

Huius in adventum iam nunc et Caspia regna

responsis horrent divom et Maeotia tellus,

800et septemgemini turbant trepida ostia Nili.

Nec vero Alcides tantum telluris obivit,

fixerit aeripedem cervam licet, aut Erymanthi

pacarit nemora, et Lernam tremefecerit arcu;

nec, qui pampineis victor iuga flectit habenis,

805Liber, agens celso Nysae de vertice tigres.

Et dubitamus adhuc virtute extendere vires,

aut metus Ausonia prohibet consistere terra?

Quis procul ille autem ramis insignis olivae

sacra ferens? Nosco crines incanaque menta

810regis Romani, primam qui legibus urbem

fundabit, Curibus parvis et paupere terra

missus in imperium magnum. Cui deinde subibit,

otia qui rumpet patriae residesque movebit

Tullus in arma viros et iam desueta triumphis

815agmina. Quem iuxta sequitur iactantior Ancus,

nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.

Vis et Tarquinios reges, animamque superbam

ultoris Bruti, fascesque videre receptos?

Consulis imperium hic primus saevasque secures

820accipiet, natosque pater nova bella moventes

ad poenam pulchra pro libertate vocabit.

Infelix, utcumque ferent ea facta minores,

vincet amor patriae laudumque immensa cupido.

Quin Decios Drusosque procul saevumque securi

825aspice Torquatum et referentem signa Camillum.

Illae autem, paribus quas fulgere cernis in armis,

concordes animae nunc et dum nocte premuntur,

heu quantum inter se bellum, si lumina vitae

attigerint, quantas acies stragemque ciebunt!

830Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci

descendens, gener adversis instructus Eois.

Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella,

neu patriae validas in viscera vertite vires;

tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,

835proice tela manu, sanguis meus! –

Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho

victor aget currum, caesis insignis Achivis.

Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas,

ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,

840ultus avos Troiae, templa et temerata Minervae.

Quis te, magne Cato, tacitum, aut te, Cosse, relinquat?

Quis Gracchi genus, aut geminos, duo fulmina belli,

Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem

Fabricium vel te sulco Serrane, serentem?

845quo fessum rapitis, Fabii? Tu Maximus ille es,

unus qui nobis cunctando restituis rem.

Excudent alii spirantia mollius aera,

credo equidem, vivos ducent de marmore voltus,

orabunt causas melius, caelique meatus

850describent radio et surgentia sidera dicent:

tu regere imperio populos, Romane, memento;

hae tibi erunt artes; pacisque imponere morem,

parcere subiectis, et debellare superbos.“

Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:

855„Aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis

ingreditur, victorque viros supereminet omnes!

Hic rem Romanam, magno turbante tumultu,

sistet, eques sternet Poenos Gallumque rebellem,

tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.“

860Atque hic Aeneas; una namque ire videbat

egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,

sed frons laeta parum, et deiecto lumina voltu:

„Quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem?

Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?

865Quis strepitus circa comitum! Quantum instar in ipso!

Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.“

Tum pater Anchises, lacrimis ingressus obortis:

„O gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum;

ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra

870esse sinent. Nimium vobis Romana propago

visa potens, Superi, propria haec si dona fuissent.

Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem

campus aget gemitus! Vel quae, Tiberine, videbis

funera, cum tumulum praeterlabere recentem!

875Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos

in tantum spe tollet avos, nec Romula quondam

ullo se tantum tellus iactabit alumno.

Heu pietas, heu prisca fides, invictaque bello

dextera! Non illi se quisquam impune tulisset

880obvius armato, seu cum pedes iret in hostem,

seu spumantis equi foderet calcaribus armos.

Heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,

tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis,

purpureos spargam flores, animamque nepotis

885his saltem accumulem donis, et fungar inani

munere“ – Sic tota passim regione vagantur

aëris in campis latis, atque omnia lustrant.

Quae postquam Anchises natum per singula duxit,

incenditque animum famae venientis amore,

890exin bella viro memorat quae deinde gerenda,

Laurentisque docet populos urbemque Latini,

et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.

Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur

cornea, qua veris facilis datur exitus umbris;

895altera candenti perfecta nitens elephanto,

sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.

His ubi tum natum Anchises unaque Sibyllam

prosequitur dictis, portaque emittit eburna,

ille viam secat ad naves sociosque revisit;

900tum se ad Caietae recto fert litore portum.

Ancora de prora iacitur, stant litore puppes.