Procne et Philomela. Ov. met. 6, 412–674

Finitimi proceres coeunt, urbesque propinquae

oravere suos ire ad solacia reges,

Argosque et Sparte Pelopeiadesque Mycenae

415et nondum torvae Calydon invisa Dianae

Orchomenosque ferax et nobilis aere Corinthus

Messeneque ferox Patraeque humilesque Cleonae

et Nelea Pylos neque adhuc Pittheia Troezen,

quaeque urbes aliae bimari clauduntur ab Isthmo,

420exteriusque sitae bimari spectantur ab Isthmo.

Credere quis posset? solae cessastis Athenae.

Obstitit officio bellum, subvectaque ponto

barbara Mopsopios terrebant agmina muros.

Threicius Tereus haec auxiliaribus armis

425fuderat et clarum vincendo nomen habebat:

quem sibi Pandion opibusque virisque potentem

et genus a magno ducentem forte Gradivo

conubio Procnes iunxit; non pronuba Iuno,

non Hymenaeus adest, non illi Gratia lecto:

430Eumenides tenuere faces de funere raptas,

Eumenides stravere torum, tectoque profanus

incubuit bubo thalamique in culmine sedit.

Hac ave coniuncti Procne Tereusque, parentes

hac ave sunt facti; gratata est scilicet illis

435Thracia, disque ipsi grates egere diemque,

quaque data est claro Pandione nata tyranno

quaque erat ortus Itys, festum iussere vocari:

usque adeo latet utilitas. Iam tempora Titan

quinque per autumnos repetiti duxerat anni,

440cum blandita viro Procne »si gratia« dixit

»ulla mea est, vel me visendam mitte sorori,

vel soror huc veniat! redituram tempore parvo

promittes socero; magni mihi muneris instar

germanam vidisse dabis.« Iubet ille carinas

445in freta deduci veloque et remige portus

Cecropios intrat Piraeaque litora tangit.

Ut primum soceri data copia, dextera dextrae

iungitur, et fausto committitur omine sermo.

Coeperat adventus causam, mandata referre

450coniugis et celeres missae spondere recursus:

ecce venit magno dives Philomela paratu,

divitior forma, quales audire solemus

naidas et dryadas mediis incedere silvis,

si modo des illis cultus similesque paratus.

455Non secus exarsit conspecta virgine Tereus,

quam siquis canis ignem supponat aristis

aut frondem positasque cremet faenilibus herbas.

Digna quidem facies, sed et hunc innata libido

exstimulat, pronumque genus regionibus illis

460in venerem est: flagrat vitio gentisque suoque.

Impetus est illi comitum corrumpere curam

nutricisque fidem nec non ingentibus ipsam

sollicitare datis totumque inpendere regnum,

aut rapere et saevo raptam defendere bello.

465Et nihil est, quod non effreno captus amore

ausit, nec capiunt inclusas pectora flammas.

Iamque moras male fert cupidoque revertitur ore

ad mandata Procnes et agit sua vota sub illa.

Facundum faciebat amor: quotiensque rogabat

470ulterius iusto, Procnen ita velle ferebat.

Addidit et lacrimas, tamquam mandasset et illas.

Pro superi, quantum mortalia pectora caecae

noctis habent! ipso sceleris molimine Tereus

creditur esse pius laudemque a crimine sumit.

475Quid quod idem Philomela cupit patriosque lacertis

blanda tenens umeros, ut eat visura sororem,

perque suam contraque suam petit ipsa salutem.

Spectat eam Tereus praecontrectatque videndo

osculaque et collo circumdata bracchia cernens

480omnia pro stimulis facibusque ciboque furoris

accipit et, quotiens amplectitur illa parentem,

esse parens vellet: neque enim minus inpius esset.

Vincitur ambarum genitor prece: gaudet agitque

illa patri grates et successisse duabus

485id putat infelix, quod erit lugubre duabus.

Iam labor exiguus Phoebo restabat, equique

pulsabant pedibus spatium declivis Olympi:

regales epulae mensis et Bacchus in auro

ponitur; hinc placido dantur sua corpora somno.

490At rex Odrysius, quamvis secessit, in illa

aestuat et repetens faciem motusque manusque,

qualia vult fingit quae nondum vidit, et ignes

ipse suos nutrit cura removente soporem.

Lux erat, et generi dextram conplexus euntis

495Pandion comitem lacrimis commendat obortis:

»Hanc ego, care gener, quoniam pia causa coegit

et voluere ambae, voluisti tu quoque, Tereu,

do tibi perque fidem cognataque pectora supplex,

per superos oro, patrio ut tuearis amore

500et mihi sollicitae lenimen dulce senectae

quam primum (omnis erit nobis mora longa) remittas.

Tu quoque quam primum (satis est procul esse sororem),

si pietas ulla est, ad me, Philomela, redito.«

Mandabat pariterque suae dabat oscula natae,

505et lacrimae mites inter mandata cadebant,

utque fide pignus dextras utriusque poposcit

inter seque datas iunxit natamque nepotemque

absentes pro se memori rogat ore salutent;

supremumque vale pleno singultibus ore

510vix dixit timuitque suae praesagia mentis.

Ut semel inposita est pictae Philomela carinae,

admotumque fretum remis tellusque repulsa est,

»vicimus!« exclamat, »mecum mea vota feruntur!«

exsultatque et vix animo sua gaudia differt

515barbarus et nusquam lumen detorquet ab illa,

non aliter, quam cum pedibus praedator obuncis

deposuit nido leporem Iovis ales in alto:

nulla fuga est capto, spectat sua praemia raptor.

Iamque iter effectum, iamque in sua litora fessis

520puppibus exierant, cum rex Pandione natam

in stabula alta trahit, silvis obscura vetustis,

atque ibi pallentem trepidamque et cuncta timentem

et iam cum lacrimis, ubi sit germana, rogantem

includit fassusque nefas et virginem et unam

525vi superat frustra clamato saepe parente,

saepe sorore sua, magnis super omnia divis.

Illa tremit velut agna pavens, quae saucia cani

ore excussa lupi nondum sibi tuta videtur,

utque columba suo madefactis sanguine plumis

530horret adhuc avidosque timet, quibus haeserat, ungues.

Mox ubi mens rediit, passos laniata capillos,

lugenti similis, caesis plangore lacertis,

intendens palmas »o diris barbare factis,

o crudelis« ait »nec te mandata parentis

535cum lacrimis movere piis nec cura sororis

nec mea virginitas nec coniugialia iura.

Omnia turbasti: paelex ego facta sororis,

tu geminus coniunx, hostis mihi debita poena.

Quin animam hanc, ne quod facinus tibi, perfide, restet,

540eripis? atque utinam fecisses ante nefandos

concubitus! Vacuas habuissem criminis umbras.

Si tamen haec superi cernunt, si numina divum

sunt aliquid, si non perierunt omnia mecum,

quandocumque mihi poenas dabis. Ipsa pudore

545proiecto tua facta loquar: si copia detur,

in populos veniam; si silvis clausa tenebor,

inplebo silvas et conscia saxa movebo.

Audiet haec aether, et si deus ullus in illo est.«

Talibus ira feri postquam commota tyranni

550nec minor hac metus est, causa stimulatus utraque,

quo fuit accinctus, vagina liberat ensem

arreptamque coma flexis post terga lacertis

vincla pati cogit; iugulum Philomela parabat

spemque suae mortis viso conceperat ense:

555ille indignantem et nomen patris usque vocantem

luctantemque loqui conprensam forcipe linguam

abstulit ense fero; radix micat ultima linguae,

ipsa iacet terraeque tremens inmurmurat atrae,

utque salire solet mutilatae cauda colubrae,

560palpitat et moriens dominae vestigia quaerit.

Hoc quoque post facinus (vix ausim credere) fertur

saepe sua lacerum repetisse libidine corpus.

Sustinet ad Procnen post talia facta reverti,

coniuge quae viso germanam quaerit; at ille

565dat gemitus fictos commentaque funera narrat,

et lacrimae fecere fidem. Velamina Procne

deripit ex umeris auro fulgentia lato

induiturque atras vestes et inane sepulcrum

constituit falsisque piacula manibus infert

570et luget non sic lugendae fata sororis.

Signa deus bis sex acto lustraverat anno:

quid faciat Philomela? fugam custodia claudit,

structa rigent solido stabulorum moenia saxo,

os mutum facti caret indice. Grande doloris

575ingenium est, miserisque venit sollertia rebus.

Stamina barbarica suspendit callida tela

purpureasque notas filis intexuit albis,

indicium sceleris; perfectaque tradidit uni,

utque ferat dominae, gestu rogat; illa rogata

580pertulit ad Procnen: nescit, quid tradat in illis.

Evolvit vestes saevi matrona tyranni

fortunaeque suae carmen miserabile legit

et (mirum potuisse) silet: dolor ora repressit,

verbaque quaerenti satis indignantia linguae

585defuerunt, nec flere vacat, sed fasque nefasque

confusura ruit poenaeque in imagine tota est.

Tempus erat, quo sacra solent trieterica Bacchi

Sithoniae celebrare nurus: nox conscia sacris.

Nocte sonat Rhodope tinnitibus aeris acuti;

590nocte sua est egressa domo regina deique

ritibus instruitur furialiaque accipit arma:

vite caput tegitur, lateri cervina sinistro

vellera dependent, umero levis incubat hasta.

Concita per silvas turba comitante suarum

595terribilis Procne furiisque agitata doloris,

Bacche, tuas simulat; venit ad stabula avia tandem

exululatque euhoeque sonat portasque refringit

germanamque rapit raptaeque insignia Bacchi

induit et vultus hederarum frondibus abdit

600attonitamque trahens intra sua moenia ducit.

Ut sensit tetigisse domum Philomela nefandam,

horruit infelix totoque expalluit ore;

nacta locum Procne sacrorum pignora demit

oraque develat miserae pudibunda sororis

605amplexumque petit; sed non attollere contra

sustinet haec oculos, paelex sibi visa sororis,

deiectoque in humum vultu iurare volenti

testarique deos, per vim sibi dedecus illud

inlatum, pro voce manus fuit. Ardet et iram

610non capit ipsa suam Procne fletumque sororis

corripiens »non est lacrimis hoc« inquit »agendum,

sed ferro, sed si quid habes, quod vincere ferrum

possit. In omne nefas ego me, germana, paravi:

aut ego, cum facibus regalia tecta cremabo,

615artificem mediis inmittam Terea flammis,

aut linguam aut oculos, et quae tibi membra pudorem

abstulerunt, ferro rapiam, aut per vulnera mille

sontem animam expellam. Magnum quodcumque paravi:

quid sit, adhuc dubito.« Peragit dum talia Procne,

620ad matrem veniebat Itys: quid possit, ab illo

admonita est oculisque tuens inmitibus »a, quam

es similis patri!« dixit nec plura locuta

triste parat facinus tacitaque exaestuat ira.

Ut tamen accessit natus matrique salutem

625attulit et parvis adduxit colla lacertis

mixtaque blanditiis puerilibus oscula iunxit,

mota quidem est genetrix infractaque constitit ira

invitique oculi lacrimis maduere coactis;

sed simul ex nimia mentem pietate labare

630sensit, ab hoc iterum est ad vultus versa sororis

inque vicem spectans ambos »cur admovet« inquit

»alter blanditias, rapta silet altera lingua?

Quam vocat hic matrem, cur non vocat illa sororem?

Cui sis nupta, vide, Pandione nata, marito.

635Degeneras! Scelus est pietas in coniuge Tereo.«

Nec mora, traxit Ityn, veluti Gangetica cervae

lactentem fetum per silvas tigris opacas,

utque domus altae partem tenuere remotam,

tendentemque manus et iam sua fata videntem

640et »mater, mater« clamantem et colla petentem

ense ferit Procne, lateri qua pectus adhaeret,

nec vultum vertit; satis illi ad fata vel unum

vulnus erat: iugulum ferro Philomela resolvit.

Vivaque adhuc animaeque aliquid retinentia membra

645dilaniant: pars inde cavis exsultat aenis,

pars veribus stridunt; manant penetralia tabo.

His adhibet coniunx ignarum Terea mensis

et patrii moris sacrum mentita, quod uni

fas sit adire viro, comites famulosque removit.

650Ipse sedens solio Tereus sublimis avito

vescitur inque suam sua viscera congerit alvum,

tantaque nox animi est, »Ityn huc accersite« dixit.

Dissimulare nequit crudelia gaudia Procne

iamque suae cupiens exsistere nuntia cladis

655»intus habes, quem poscis« ait. Circumspicit ille

atque ubi sit quaerit: quaerenti iterumque vocanti,

sicut erat sparsis furiali caede capillis,

prosiluit Ityosque caput Philomela cruentum

misit in ora patris nec tempore maluit ullo

660posse loqui et meritis testari gaudia dictis.

Thracius ingenti mensas clamore repellit

vipereasque ciet Stygia de valle sorores

et modo, si posset, reserato pectore diras

egerere inde dapes inmersaque viscera gestit,

665flet modo seque vocat bustum miserabile nati,

nunc sequitur nudo genitas Pandione ferro.

Corpora Cecropidum pennis pendere putares:

pendebant pennis. Quarum petit altera silvas,

altera tecta subit; neque adhuc de pectore caedis

670excessere notae, signataque sanguine pluma est.

Ille dolore suo poenaeque cupidine velox

vertitur in volucrem, cui stant in vertice cristae,

prominet inmodicum pro longa cuspide rostrum:

nomen epops volucri, facies armata videtur.