Ceres et Proserpina. Ov. met. 5, 341–571

»Prima Ceres unco glaebam dimovit aratro,

prima dedit fruges alimentaque mitia terris,

prima dedit leges: Cereris sunt omnia munus.

Illa canenda mihi est; utinam modo dicere possem

345carmina digna dea! Certe dea carmine digna est.

Vasta giganteis ingesta est insula membris

Trinacris et magnis subiectum molibus urget

aetherias ausum sperare Typhoea sedes.

Nititur ille quidem pugnatque resurgere saepe,

350dextra sed Ausonio manus est subiecta Peloro,

laeva, Pachyne, tibi, Lilybaeo crura premuntur,

degravat Aetna caput; sub qua resupinus harenas

eiectat flammamque ferox vomit ore Typhoeus.

Saepe remoliri luctatur pondera terrae

355oppidaque et magnos devolvere corpore montes:

inde tremit tellus, et rex pavet ipse silentum,

ne pateat latoque solum retegatur hiatu

inmissusque dies trepidantes terreat umbras.

Hanc metuens cladem tenebrosa sede tyrannus

360exierat curruque atrorum vectus equorum

ambibat Siculae cautus fundamina terrae.

Postquam exploratum satis est loca nulla labare

depositoque metu, videt hunc Erycina vagantem

monte suo residens natumque amplexa volucrem

365„arma manusque meae, mea, nate, potentia“ dixit,

„illa, quibus superas omnes, cape tela, Cupido,

inque dei pectus celeres molire sagittas,

cui triplicis cessit fortuna novissima regni.

Tu superos ipsumque Iovem, tu numina ponti

370victa domas ipsumque, regit qui numina ponti.

Tartara quid cessant? cur non matrisque tuumque

imperium profers? agitur pars tertia mundi!

Et tamen in caelo, quae iam patientia nostra est,

spernimur, ac mecum vires minuuntur Amoris.

375Pallada nonne vides iaculatricemque Dianam

abscessisse mihi? Cereris quoque filia virgo,

si patiemur, erit: nam spes adfectat easdem.

At tu, pro socio, siqua est ea gratia, regno

iunge deam patruo!“ Dixit Venus. Ille pharetram

380solvit et arbitrio matris de mille sagittis

unam seposuit, sed qua nec acutior ulla

nec minus incerta est nec quae magis audiat arcus,

oppositoque genu curvavit flexile cornum

inque cor hamata percussit harundine Ditem.

385Haud procul Hennaeis lacus est a moenibus altae,

nomine Pergus, aquae; non illo plura Caystros

carmina cycnorum labentibus audit in undis.

Silva coronat aquas cingens latus omne suisque

frondibus ut velo Phoebeos submovet ictus.

390Frigora dant rami, Tyrios humus umida flores:

perpetuum ver est. Quo dum Proserpina luco

ludit et aut violas aut candida lilia carpit,

dumque puellari studio calathosque sinumque

inplet et aequales certat superare legendo,

395paene simul visa est dilectaque raptaque Diti:

usque adeo est properatus amor. Dea territa maesto

et matrem et comites, sed matrem saepius, ore

clamat, et, ut summa vestem laniarat ab ora,

collecti flores tunicis cecidere remissis,

400tantaque simplicitas puerilibus adfuit annis,

haec quoque virgineum movit iactura dolorem.

Raptor agit currus et nomine quemque vocando

exhortatur equos, quorum per colla iubasque

excutit obscura tinctas ferrugine habenas,

405perque lacus altos et olentia sulphure fertur

stagna Palicorum, rupta ferventia terra

et qua Bacchiadae, bimari gens orta Corintho,

inter inaequales posuerunt moenia portus.

Est medium Cyanes et Pisaeae Arethusae,

410quod coit angustis inclusum cornibus aequor:

hic fuit, a cuius stagnum quoque nomine dictum est,

inter Sicelidas Cyane celeberrima nymphas.

Gurgite quae medio summa tenus exstitit alvo

agnovitque deam. „Nec longius ibitis!“ inquit,

415„non potes invitae Cereris gener esse: roganda,

non rapienda fuit. Quodsi conponere magnis

parva mihi fas est, et me dilexit Anapis,

exorata tamen, nec, ut haec, exterrita nupsi.“

Dixit et in partes diversas bracchia tendens

420obstitit. Haud ultra tenuit Saturnius iram,

terribilesque hortatus equos in gurgitis ima

contortum valido sceptrum regale lacerto

condidit. Icta viam tellus in Tartara fecit

et pronos currus medio cratere recepit.

425At Cyane, raptamque deam contemptaque fontis

iura sui maerens, inconsolabile vulnus

mente gerit tacita lacrimisque absumitur omnis

et, quarum fuerat magnum modo numen, in illas

extenuatur aquas. Molliri membra videres,

430ossa pati flexus, ungues posuisse rigorem;

primaque de tota tenuissima quaeque liquescunt,

caerulei crines digitique et crura pedesque:

nam brevis in gelidas membris exilibus undas

transitus est; post haec umeri tergusque latusque

435pectoraque in tenues abeunt evanida rivos;

denique pro vivo vitiatas sanguine venas

lympha subit, restatque nihil, quod prendere possis.

Interea pavidae nequiquam filia matri

omnibus est terris, omni quaesita profundo.

440Illam non udis veniens Aurora capillis

cessantem vidit, non Hesperus; illa duabus

flammiferas pinus manibus succendit ab Aetna

perque pruinosas tulit inrequieta tenebras.

Rursus ubi alma dies hebetarat sidera, natam

445solis ab occasu solis quaerebat ad ortus.

Fessa labore sitim conceperat oraque nulli

conluerant fontes, cum tectam stramine vidit

forte casam parvasque fores pulsavit; at inde

prodit anus divamque videt lymphamque roganti

450dulce dedit, tosta quod texerat ante polenta.

Dum bibit illa datum, duri puer oris et audax

constitit ante deam risitque avidamque vocavit.

Offensa est neque adhuc epota parte loquentem

cum liquido mixta perfudit diva polenta;

455conbibit os maculas et, quae modo bracchia gessit,

crura gerit; cauda est mutatis addita membris,

inque brevem formam, ne sit vis magna nocendi,

contrahitur, parvaque minor mensura lacerta est.

Mirantem flentemque et tangere monstra parantem

460fugit anum latebramque petit aptumque colori

nomen habet variis stellatus corpora guttis.

Quas dea per terras et quas erraverit undas,

dicere longa mora est: quaerenti defuit orbis.

Sicaniam repetit, dumque omnia lustrat eundo,

465venit et ad Cyanen; ea ni mutata fuisset,

omnia narrasset, sed et os et lingua volenti

dicere non aderant, nec quo loqueretur habebat;

signa tamen manifesta dedit notamque parenti,

illo forte loco delapsam in gurgite sacro

470Persephones zonam summis ostendit in undis.

Quam simul agnovit, tamquam tunc denique raptam

scisset, inornatos laniavit diva capillos

et repetita suis percussit pectora palmis.

Nescit adhuc, ubi sit; terras tamen increpat omnes

475ingratasque vocat nec frugum munere dignas,

Trinacriam ante alias, in qua vestigia damni

repperit. Ergo illic saeva vertentia glaebas

fregit aratra manu, parilique irata colonos

ruricolasque boves leto dedit arvaque iussit

480fallere depositum vitiataque semina fecit.

Fertilitas terrae latum vulgata per orbem

falsa iacet: primis segetes moriuntur in herbis,

et modo sol nimius, nimius modo corripit imber,

sideraque ventique nocent, avidaeque volucres

485semina iacta legunt; lolium tribulique fatigant

triticeas messes et inexpugnabile gramen.

Tum caput Eleis Alpheias extulit undis

rorantesque comas a fronte removit ad aures

atque ait: „O toto quaesitae virginis orbe

490et frugum genetrix, inmensos siste labores

neve tibi fidae violenta irascere terrae.

Terra nihil meruit patuitque invita rapinae,

nec sum pro patria supplex: huc hospita veni.

Pisa mihi patria est et ab Elide ducimus ortus;

495Sicaniam peregrina colo, sed gratior omni

haec mihi terra solo est: hos nunc Arethusa penates,

hanc habeo sedem; quam tu, mitissima, serva.

Mota loco cur sim tantique per aequoris undas

advehar Ortygiam, veniet narratibus hora

500tempestiva meis, cum tu curaque levata

et vultus melioris eris. Mihi pervia tellus

praebet iter, subterque imas ablata cavernas

hic caput attollo desuetaque sidera cerno.

Ergo dum Stygio sub terris gurgite labor,

505visa tua est oculis illic Proserpina nostris:

illa quidem tristis neque adhuc interrita vultu,

sed regina tamen, sed opaci maxima mundi,

sed tamen inferni pollens matrona tyranni.“

Mater ad auditas stupuit ceu saxea voces

510attonitaeque diu similis fuit, utque dolore

pulsa gravi gravis est amentia, curribus oras

exit in aetherias. Ibi toto nubila vultu

ante Iovem passis stetit invidiosa capillis

„pro“ que „meo veni supplex tibi, Iuppiter,“ inquit

515„sanguine proque tuo. Si nulla est gratia matris,

nata patrem moveat, neu sit tibi cura, precamur,

vilior illius, quod nostro est edita partu.

En quaesita diu tandem mihi nata reperta est,

si reperire vocas amittere certius, aut si

520scire, ubi sit, reperire vocas. Quod rapta, feremus,

dummodo reddat eam! Neque enim praedone marito

filia digna tua est, si iam mea filia non est.“

Iuppiter excepit: „Commune est pignus onusque

nata mihi tecum; sed si modo nomina rebus

525addere vera placet, non hoc iniuria factum,

verum amor est; neque erit nobis gener ille pudori,

tu modo, diva, velis. Ut desint cetera, quantum est

esse Iovis fratrem! Quid quod non cetera desunt

nec cedit nisi sorte mihi? sed tanta cupido

530si tibi discidii est, repetet Proserpina caelum,

lege tamen certa, si nullos contigit illic

ore cibos; nam sic Parcarum foedere cautum est.“

Dixerat, at Cereri certum est educere natam.

Non ita fata sinunt, quoniam ieiunia virgo

535solverat et, cultis dum simplex errat in hortis,

Puniceum curva decerpserat arbore pomum

sumptaque pallenti septem de cortice grana

presserat ore suo; solusque ex omnibus illud

Ascalaphus vidit, quem quondam dicitur Orphne,

540inter Avernales haud ignotissima nymphas,

ex Acheronte suo silvis peperisse sub atris;

vidit et indicio reditum crudelis ademit.

Ingemuit regina Erebi testemque profanam

fecit avem sparsumque caput Phlegethontide lympha

545in rostrum et plumas et grandia lumina vertit.

Ille sibi ablatus fulvis amicitur in alis

inque caput crescit longosque reflectitur ungues

vixque movet natas per inertia bracchia pennas

foedaque fit volucris, venturi nuntia luctus,

550ignavus bubo, dirum mortalibus omen.

Hic tamen indicio poenam linguaque videri

commeruisse potest: vobis, Acheloides, unde

pluma pedesque avium, cum virginis ora geratis?

an quia, cum legeret vernos Proserpina flores,

555in comitum numero, doctae Sirenes, eratis?

Quam postquam toto frustra quaesistis in orbe,

protinus, ut vestram sentirent aequora curam,

posse super fluctus alarum insistere remis

optastis facilesque deos habuistis et artus

560vidistis vestros subitis flavescere pennis.

Ne tamen ille canor mulcendas natus ad aures

tantaque dos oris linguae deperderet usum,

virginei vultus et vox humana remansit.

At medius fratrisque sui maestaeque sororis

565Iuppiter ex aequo volventem dividit annum:

nunc dea, regnorum numen commune duorum,

cum matre est totidem, totidem cum coniuge menses.

Vertitur extemplo facies et mentis et oris;

nam modo quae poterat Diti quoque maesta videri,

570laeta deae frons est, ut sol, qui tectus aquosis

nubibus ante fuit, victis e nubibus exit.