6 Lact. inst. 6, 6

1Dixi, quod erat primum, scientiam boni non esse virtutem, deinde, quid sit virtus et in quo sit: sequitur ut id quoque ipsum, quid sit bonum et malum, nescisse philosophos breviter ostendam, quia paene declaratum est in libro tertio, cum de summo bono disputarem. 2qui autem quid esset summum nescierunt, et in ceteris bonis malisve, quae summa non sunt, 21 in libro tertio] c. 7 ss. BRHSPVj 1 oriunt(u)r B 2 inpeutus (di er.) B 3 omnis B, omnium H contentione pI, s add. Ps, contentione Y male BIPI, V V corr. B*P3, malo S sopiuntur R, sopient* (t est -tur) S 5 crassabitur S exercitu (~ m. 3) B 6 sibi S 8 universe pI, corr. PJ 9 commonitionibus V sedatas (alt. a ex i) B3 10 vit*a (i er.) B moribusq.1 B' tolleWtur B9 adfectuWm (aff- P) BzPi, adfectu V 11 recte B omne] om̃s S2, omnem P1, alt. m del. P3, omne V 12 quod BH non potest fungi (corr. na. 1 ?) B ungi Pac (f postea add. m. Pl) V 14 inpinguat V 15 significatius H 16 deus Bx, deu corr. B2 sapientia* (m er.) B 18 dixi* (t er.) B scientia B 19 quid sit] quia est R in s. I. in ras. B3 id om. R 20 ubreviter (et ? er.) B 21 poene BJ, corr. B3, paena R declaratu (~ m. 2) B 22 quid] qui R 23 malisquaeque Bv, malisuequae B3 sunt.] ltelnelnt, te in ras. ex 2 litt. et ne s. I. m. 2, sunt corr. m. 3 B erraverint necesse est: quae non potest vero iudicio examinare qui fontem ipsum non tenet unde illa descendunt. 3fons autem bonorum deus est, malorum vero ille scilicet divini nominis semper inimicus, de quo saepe diximus: ab his duobus principiis bona malaque oriuntur. 4quae veniunt a deo, hanc habent rationem, ut inmortalitatem parent, quod est summum bonum: quae autem ab illo altero, id habent officium, ut a caelestibus avocatum terrenisque demersum ad poenam interficiant sempiternam, quod est summum malum. 5num igitur dubium est quin illi omnes quid esset bonum et malum ignoraverint, qui nec deum nec adversarium dei scierunt? 6itaque finem bonorum ad corpus et ad hanc vitam brevem retulerunt, quam scilicet solvi et occidere necesse est, non sunt progressi ulterius, sed omnia eorum praecepta et omnia quae inducunt bona, terrae inhaerent et humi iacent, quoniam simul cum corpore, quod est terra, moriuntur. 7pertinent enim non ad vitam homini conparandam, sed ad quaerendas vel augendas opes honores gloriam potentiam: quae sunt universa mortalia, tam scilicet quam ille qui ut ea sibi contingerent laboravit. hinc est illud:

8praecipiunt enim quibus modis et quibus artibus res familiaris quaerenda sit, quia vident male quaeri solere. sed huiusmodi virtus non est proposita sapienti: nec enim virtus est opes quaerere, quarum neque inventio neque possessio in nostra potestate est. itaque et quaesitu et obtentu faciliores sunt malis quam bonis. 9non potest ergo virtus esse in iis rebus quaerendis in quarum contemptu vis ac ratio virtutis apparet, nec ad ea ipsa transfugiet quae magno et excelso animo calcare ac proterere gestit, neque fas est animam caelestibus intentam bonis, ut haec fragilia sibi conparet, ab inmortalibus suis opibus avocari, sed potissimum in iis rebus conparandis virtutis ratio consistit quas nobis nec homo ullus nec mors ipsa possit auferre. 10cum haec ita se habeant, illut quod sequitur verum est:

qui versus idem fere significat quod primi duo. sed neque ipse neque quisquam philosophorum scire potuit pretium ipsum vel quale vel quod sit. id enim poeta et illi omnes quos secutus est putaverunt recte opibus uti, hoc est frugi esse, non instruere conuivia sumptuose, non largiri temere, non AUCTORES 8] cf. Cic. de off. m 5, 24. 14] cf. pag. 495, 8. BRHSPY] 1 upraecipiunt (ad er.) B enim] etiam H familiares BV2 e, s. I. sit V mala H, malae V huius mundi H 3 sapienti'** (' distinctionem add. m. 1, add. m. 3) B est opes – ergo virtus (6) om. R 4 nostra S 5 quaesitu Heumannus, quaestu BRSPV. quaestus H obtentus H 6 iis R, his cett. 7 contemtu (m in ras. ex n m. 2) B apparet (alt. a in ras. ex 3 lilt., quarum tertia e, tn. 2) B ▼ 9 protegere B, pro*iterere (p er., t vi. 2) P animum P intentam (corr. m. 3) P 10 bona* (m er.) H iab iamortalibus B* immortalitatibus H opibus cum codd. recent. Buenemannus, operibus C 11 iis R, his cett. conparendis P1 (e in a corr. P7) V virtutis (tis ex tib; m.2?) S 12 posset B, potest H 13 est] sed H 14 cf. ad pag. 565,11 divitiis] ac vitiis R praemiu (miu in ras. ex tiu ut vid. m. 3) B, ptium SV possit H 15 fere om. B primo pI, in ras. corr. P3 16 ad ipse fort. conferendum pag. 396, 1 (409, 16); an poeta addendum ? pro quo Lucilius coni. SchoeUius et Thilo 17 ipsum vel om. R id] idem H enim B1 olli P 18 frigi P1, corr. P1 19 sumptuosi Bl, corr. Bl, sumptuese S, sumptioso (alt. o minus cert.) Px, sumptjose Ps, sumptiose V temere (pr. e ex i m.2) P effundere in res supervacuas aut turpes rem familiarem. 11dicet aliquis fortasse: 'quid tu? negasne hanc esse virtutem?' non equidem nego, contraria enim videar probare, si negem, sed veram nego, quia non sit illa caelestis, sed tota terrena, quandoquidem nihil efficit nisi quod remaneat in terra. quid sit autem recte opibus uti et qui sit ex divitiis fructus petendus declarabo apertius, cum de pietatis officio loqui coepero. 12iam cetera quae sequuntur nullo modo vera sunt. nam inprobis inimicitias indicere, aut bonorum defensionem suscipere potest cum malis esse commune. 13quidam enim probitate ficta viam sibi ad potentiam muniunt faciuntque multa quae boni solent, eo quidem promptius quod fallendi gratia faciunt. utinamque tam facile esset praestare quam facile est simulare bonitatem! 14sed hi cum esse coeperint propositi ac voti sui conpotes et summum potentiae gradum ceperint, tum vero simulatione deposita mores suos detegunt, rapiunt omnia et violant et vexant eosque ipsos bonos quorum causam susceperant insequuntur et gradus per quos ascenderunt amputant, ne quis illos contra ipsos possit imitari. 15verum tamen putemus hoc 6 declarabo apertius] c. 11 ss. AUCTORES 8 s.] cf. pag. 495,10 s. B(G)RHS(-14)PV] 1 effuwdere P3 dicit B', corr. B3 2 quid O om. R non equidem] non quidem R, nequidem S 3 videar (sic corr. m. 2) B *probare (a ? er.) B negem (g ex c m. 2) H 4 verum B illa (i ras, ex u) H sit om. V; pro sit habent est post terrena edd. terrene R 5 efficiat H terra R quid] quod H 6 qui] qui* (d er.) B declarabit (b ex u) sic R 7 iam in ras. ex iamne ut vid. B* 8 secuntur RP 9 honorum Bx, corr. B3 deftensioQem (1 er.) B a [sionem] incipit codicis G pag. 119 (29), cuius in verss. 1-4 perpauca legi poterant 10 malis B3 enim om. R 11 ficta* (m er.) B faciuntque multa] faciunt J2 12 boni* (s er.) H 13 fale R esset] est B', *s'it B*, esse et P1 Cesset et P3) V .14 hii R in hi cum denuo deficit cod. S (fol. 131b) coeperunt Bar (u ras. in i corr.) P1 (corr. P2) V prApositi P3 15 coupote*s (n er.) B, computes pI, u in o corr. P3, coputes V post potentiae 8. I. suae PJ ceperint V, coeperiut BarRHP; mihi suspectum, malim adepti sint vel ascenderint vel sim., pr. coeperint eiciendum et pot. (tenere) gr. coeperint scribendum Schoellio vid. tunc B simulationem Pl, m del. P3 16 et violant om. R 17 causa (~ m. 3) B insequntur B, insecuntur R 18 ascenderant B 19 possit B', corr. B2 officium non nisi boni esse, ut bonos defendat. at id suscipere facile est, implere difficile, quia cum te certamini congressionique commiseris, in arbitrio dei, non tuo posita victoria est, et plerumque inprobi et numero et conspiratione sunt potentiores quam boni, ut ad eos superandos non tam virtus sit quam felicitas necessaria. 16an aliquis ignorat quotiens melior iustiorque pars victa sit? hinc semper dominationes acerbae in cives extiterunt. 17plena est exemplis omnis historia, sed nos contenti erimus uno. Gnaeus Pompeius bonorum voluit esse defensor, siquidem pro re publica, pro senatu, pro libertate arma suscepit. idem tamen victus cum ipsa libertate occidit et a spadonibus Aegyptiis detruncatus insepultus abiectus est. 18non est igitur virtus aut hostem malorum esse aut defensorem bonorum, quia virtus incertis casibus non potest esse subiecta.

sublata hominum discordia nihil est omnino. quae sunt enim patriae commoda nisi alterius civitatis aut gentis incommoda, id est fines propagare aliis violenter ereptos, augere AUCTORES 9 s. et 13 s.] cf. pag. 495, 10 s. 16] cf. pag. 495, 14. § 19 s. 23 s.] ad Ciceronis de re publica librum III (c. 12, 21 ed. Baiter) rettulit Maius. BCG)RHPV] 1 boni] bonis H 3 tua BI, in ras. corr. B* possita V 4 plerunTq.1 B1 5 potentiores P2 quam boni om. R nontam B* 6 post ignorat s. I. quod P1 7 iustior quam H domiuatione V ht arcerue B1, a∗cerbrae B1 8 civibus R, civ-us (pr. i ex alia lift. m. 3. pr. u ras. ex b corr., bi s. I. m. 3) P, civis V sed] et H 9 gneus B, cn. RH, GÑ. PV 10 repuA P1 libertate B 11 att [Occi](d)[it] in- cipit codicis G pag. 120 (30), cuius in utras. 1-20 et 29-31 nonnulla legi poterant occiditur R 12 arbl B3, ab H spludonibus (r er.) B desepultus Bl, corr. B* ante abiectus 2 ttel 3 litt. erasae, quarum prima u, B [est abie] ctus G 16 cf. pag. 495, 14 preterea H patriai edd., patriae BRHV, patriae P putare. sublata hominum concordia nihil est omnino male edd. 17 concordia (con in ras. ex dis m. 2jP 18 patria R aut1 B* gentes Bl, corr. B1 19 volenter BacP1, corr. BlP* ereptis codd. recent. et edd. ('ut aliis sit tertius casus, ereptis sextus' Celtarius), eiectis alii codd. recent. et tdd. imperium, vectigalia facere maiora? quae omnia non utique virtutes, sed virtutum sunt eversiones. 20in primis enim tollitur humanae societatis coniunctio, tollitur innocentia, tollitur alieni abstinentia, tollitur denique ipsa iustitia: quae discidium generis humani ferre non potest et ubicumque arma fulserint, hinc eam fugari et exterminari necesse est. 21verum est enim Ciceronis illut: qui autem civium rationem dicunt habendam, externorum negant, dirimunt hi communem humani generis societatem, qua sublata beneficentia liberalitas bonitas iustitia funditus tollitur. 22nam quomodo potest iustus esse qui nocet, qui odit, qui spoliat, qui occidit? quae omnia faciunt qui patriae prodesse nituntur. id enim ipsum prodesse quid sit, ignorant qui nihil putant utile, nihil commodum, nisi quod teneri manu potest: quod solum teneri non potest, quia eripi potest. 23haec itaque ut ipsi appellant bona quisquis patriae adquisiverit, hoc est qui eversis civitatibus gentibusque deletis aerarium pecunia referserit, agros ceperit, cives suos locupletiores fecerit, hic laudibus fertur in caelum, in hoc putatur summa et perfecta esse virtus. qui error non modo populi et imperitorum,* sed etiam AUCTORES 7] de off. III 6,28. B(G)BHPV] 1 [aue]<c)[tig](alia) G meliora BH, (me)[lior](a) G toon1 Pl utique (i ras. ex u) B virtuteesse B', virtutisesse B1, virc tutissed B3 virtutium P, virtutum sic V rsuntl B3 eversionis Bx, corr. B2 3 tollitur (ante alieni) om. B, defuisse in G vestigiis et spatiis indicatur 5 fulseriwt B3 6 enim om. V 8 hi (uel hii) dirimunt rodd. Cic. communa sic R 9 humani generis RHPV cum codd. Cic., generis humani B quA P3 beneficientia HV, beneficia P 11 qui odit qui spoliat in mg. H2 12 quae] qui B1, corr. B2 nitunturprodesse om. R 13 prodeesse B 14 utile'* (m er., ' distinctionem add. m. 2) B in q[ vo ](d teneri manu) desinit codicis G pag. 120 (30), sequitur pag. 121 (147), cuius in furss. 1-17 et 26-31 nonnulla legi poterant 16 patriare' B1 adquisiverit BJHPV, adquisierit R, quesierit Bx, quaesiverit Bl, quaesierit G 17 gentibus RH refer*serit (t er.) B, s. I. vox a m. 2 addita, nunc erasa, refers[a]erit G 18 goeperit Bl, corr. B2, coeperit H, croleperit P3 locupletatiores Bx, ta del. B3, locupletioris R 20 imperatorum Bi, inperitorum corr. B3, imperitorum (sic corr. m. 3) P philosophorum est, qui praecepta quoque dant ad iniustitiam, ne stultitiae ac malitiae disciplina et auctoritas desit. 24itaque cum de officiis ad rem militarem pertinentibus disputant, neque ad iustitiam neque ad veram virtutem adcommodatur illa omnis oratio, sed ad hanc vitam moremque civilem, quem non esse iustitiam et res indicat et ipse Cicero testatus est. 25sed nos inquit veri iuris germanaeque iustitiae solidam et expressam effigiem nullam tenemus, umbra et imaginibus utimur: easque ipsas utinam sequeremur! feruntur enim ab optimis naturae et veritatis exemplis. – umbra est igitur et imago iustitiae quam illi iustitiam putaverunt. 26quid? sapientiam nonne idem confitetur in philosophis esse nullam? aut cum Fabricius inquit aut Aristides iustus nominatur, aut ab illis fortitudinis aut ab hoc iustitiae tamquam a sapiente petitur exemplum. nemo enim horum sic sapiens, ut sapientem volumus 27intellegi, nec ii qui sapientes habiti et nominati, Marcus Cato et Gaius Laelius, sapientes fuerunt, ne illi quidem septem, sed ex mediorum officiorum frequentia AUCTORES 6] de off. III 17, 69. 13] ibid. III 4, 16. B(G)RHPV] 1 **iustitiam (In er.) B, iustitiam H ne* (c er.) B, nec P1, corr. P3 2 stultitiae] iniustitiae R disciplina et] disciplinae PY 3 officiosis B disputa*»nt (re er.) B, (di)s[p ]utaren[ t] G 4 atfcommodatur Ps, acumudatur ut vid. V0*, corr. m. 1 5 mortemque H 7 iugis (g ex r) B* permanetqui BI, germaneque B3 iustitiam B, iustitia R 8 umbrae B 9 eas codd. Cic. ipsas] iras R 10 ab] ex codd. Cic. 11 'et' B3 iustitia R qua (~ m. 3) B 12 eidem P 13 apud Cic. ante aut cum haec nec vero cum duo Decii aut duo Scipiones fortes viri commemorantur, quae, cum pag. 505,3 nominentur iusti tantum et iustitia, consulto, sed parum considerate omisisse Lad. videtur fabricibus V inquit om. B aut Aristides C (nisi quod aut otn. R) cum codd. Cic., eicit HeusingenuJ, ut Aristides Baiterus 14 illo R ab hoc] ab his codd. Cic. 15 iustitia P1 (corr. P3) V exemplo Bl, corr. B3 in exemplu[m] desinit codicis G pag. 121 (147), sequitur pag. 122 (148), cuius in verss. 1. 2 perpauca legi poterant 16 sapieus] sapiens est B, [sa](pi)en[se]s[t] G sapiens ut om. H 17 ii edd., hi BHPV, hii R sapientes C cum codd. Cic., sapientes (sunt) edd. Cic. habentur et nominantur B nominati Marcus] nominatim PV 18 nerc1 P3 ille Bl, corr. B2 19 ex] et H frequentiam Bl, m del. B3 similitudinem quandam gerebant speciemque sapientium. 28si ergo et philosophis ipsorum confessione adempta sapientia est et iis qui iusti habiti sunt adempta iustitia est, omnes igitur illae virtutis descriptiones falsae sint necesse est, quia quae sit vera virtus scire non potest nisi iustus ac sapiens. iustus autem ac sapiens nemo est nisi quem deus praeceptis caelestibus erudivit.