10 Lact. inst. 6, 10

1Dixi quid debeatur deo: dicam nunc quid homini tribuendum sit; quamquam id ipsum quod homini tribueris, deo tribuitur, quia homo dei simulacrum est. 2sed tamen primum iustitiae officium est coniungi cum deo, secundum, cum homine. set illut primum religio dicitur, hoc secundum misericordia vel humanitas nominatur. quae virtus propria est iustorum et cultorum dei, quod ea sola vitae communis continet rationem. 3deus enim qui ceteris animalibus sapientiam non dedit, naturalibus ea munimentis ab incursu et periculo tutiora generavit, hominem vero quia nudum fragilemque formavit, ut eum sapientia potius instrueret, dedit ei praeter cetera hunc pietatis adfectum, ut homo hominem tueatur diligat foveat contraque omnia pericula et accipiat et praestet auxilium. 4summum igitur inter se hominum vinculum est humanitas: quod qui diruperit, nefarius et parricida existimandus est. nam si ab uno homine quem deus finxit omnes orimur, certe consanguinei sumus et ideo maximum scelus putandum est odisse EPITOME 6-SJ c. 55, 2. 8 s.] c. 55, 1 (legemque – copulat). 10 religio] c. 55, 1. 11-20] c. 60, 1 s.; 33, 8. 20-515, 5] c. 60, 3. AUCTORES 21 s. (collsallguinei). 515, 4 s.] cf. Orac. Sibyll. VIII 481-485 (auvataot). B(G)RHPV] 1 omnis om. R *ac* ex haec B 2 est om. H hinc fere incepit codicis G pag. 131 (129), in qua nihil legi poterat ut sciamus in mg. add. P1 3 qui C, quis edd., sed cf. pag. 192, 10 quod – bonum 4 huic deuotissime serviamus om. B 5 promendi Bl, corr. B3 6 diri. (t er.) B 7 quam H, quarnlquam P3 tribuerit Bx, corr. B* tribuer[is]dõ∗ ex tribuendos V deuspertr[e]buitur Bl, deo∗∗∗∗tribuatur B1 10 misericordiam P1, m del. P* 11 ret cultorum1 B3 12 ratione (~ m. 2 utl 3) P 13 quia R 14 eam R ob incursus et pericula H generabit. Bl, corr. B1 17 afectum B contra P1 (contra[q:] P7) V 19 humanitatis HVae 20 inruperit B, disruperit (s ras. ex r) R existimandu Bl, corr. B3 21 huno V deos B', corr. B3 oriuntur B, oriemur H consanguinei (0 ex u m. 3) P 22 ab Est odi[s](se) incipit codicis G pag. 132 (130) paene tota lecta hominem vel nocentem. 5propterea deus praecepit inimicitias per nos numquam faciendas, semper esse tollendas, scilicet ut eos qui sint nobis inimici necessitudinis admonitos mitigemus. 6item si ab uno deo inspirati omnes et animati sumus, quid aliut quam fratres sumus, et quidem coniunctiores, quod animis, quam qui corporibus ? 7itaque non errat Lucretius, cum dicit:

8ergo pro beluis inmanibus sunt habendi qui homini nocent, qui contra IUS humanitatis et fas omne spoliant cruciant occidunt exterminant. ob hanc necessitudinem germanitatis docet nos deus malum numquam facere, semper bonum. 9id autem ipsum bene facere quid sit, idem ipse praescribit: praestare auxilium depressis et laborantibus, inpertiri victum non habentibus. 10deus enim quoniam pius est, animal nos voluit esse sociale: itaque in aliis hominibus nos ipsos cogitare debemus. non meremur in periculo liberari, si non succurrimus, non meremur auxilium, si negamus. 11ad hanc partem philosophorum nulla praecepta sunt, quippe qui falsae virtutis specie capti misericordiam de homine sustulerunt et dum volunt sanare, vitiaverunt. 12et cum idem plerumque fateantur EPITOME 12-18] c. 29, 2; 60, 4 s. 18-21] c. 33, 6. AUCTORES 7 s.] II 991 s. 15 s.J cf. Addenda. B(G)RHPV] 1 inimicitias] insidias BG 2 faciendas] esse faciendas BG semper esse tolleudas] sed omnino a nobis esse tolerandas ftollendas m.3) B, sed (o)mn(ino a no)bis sem(per) esse t(oler)[a]ndas G, semper esse tolerandas H 3 *lMS P sunt G 4 quid – sumus in mg. H 5 et quidem] equidem B' (corr. B3) R, [equ](ide)[m] G, et quide H; an eo quidem? cf. pag. 493, 6; 501,12 quod] t[am] G 6 erat B1 (corr. B2) GVl I7 oriundi' C est distinctio) B 8 idem ille BG 9 homine[m] G 10 omnes H 12 post bonum add. amare B, additum fuisse in G, cum verba amare id autem ipsum – sit idem repetita sint, priore loco spatiis indi- |catur, altero ipsum cernitur 14 *et (s er.) P malim inpertire, cf. pag. 520, 8 15 pius est om. R 16 sochiale B nosmet B, fuisse in G spatio indicatur 17 periculis H 19 a nulla R falsa Heumannus, sed Buenemannus confert III28, 3 20 in sustulerunt desinit codicis G pag. 132 (130), sequitur pag. 133 (27) paene tota lecta sanare, vitiaverunt] [ sanare vitia, auxerunt codd. recent. et edd. 21 plerique Bl (corr. B3) G 33* societatis humanae communionem esse retinendam, ab ea plane se ipsos inhumanae virtutis suae rigore dissociant. convincendus ergo etiam hic error illorum est qui nihil cuiquam inpertiendum putant. 13urbis condendae originem atque causam non unam intulerunt, sed alii eos homines qui sint ex terra primitus nati, cum per silvas et campos erraticam degerent vitam, nec ullo inter se sermonis aut iuris vinculo cohaererent, sed frondes et herbam pro cubilibus, speluncas et antra pro domibus haberent, bestiis et fortioribus animalibus praedae fuisse commemorant. 14tum eos qui aut laniati effugerant aut laniari proximos viderant, admonitos periculi sui ad alios homines decucurrisse, praesidium inplorasse et primo nutibus voluntatem suam significasse, deinde sermonis initia temptasse ac singulis quibusque rebus nomina inprimendo paulatim loquendi perfecisse rationem. 15cum autem multitudinem ipsam viderent contra bestias esse tutandam, oppida etiam coepisse munire, ut vel quietem noctis tutam sibi facerent vel ut incursiones atque impetus bestiarum non pugnando, sed obiectis aggeribus arcerent. 16o ingenia hominibus indigna, quae has ineptias protulerunt, dUCTORES § 13 – 17] locum ad Ciceronis de re publica libr. I (c. 25, 40) rettulit Maius, e Lucretio petitum esse ostendit Orellius. 5 s. ( – nati)] cf. Lucr. V 805 ss. 6-9 ( – haberent)] cf. ibid. 931-987. 9-15] cf. ibid. 988-998. 1022 s. 1028-1090. 16 oppida – munire) cf. ibid. 1105 ss. B(G)RHPVJ 1 esse om. G 2 inhumane (a s. I. er.) B 3 error] t ergo B1, corr. B1 4 putant urbis] putandumbis (t add. m. 2) sic R condendae (pr. d ex c m. 3) P 5 ali BG hominis R sunt H 6 siluos V erraticiam H 7 sermonis (i ex e m. 2) P 8 herbas (s ex m) B3, erbam V caibiLibus B3 speluuc'h'as V et antra] ut[erẽ]|tur (ere m. 2) rantral (add. m. 3) B 9 fortiores P1, corr. P3 10 commorant P1 (corr.P2) V lan[i]ati B1 effugerent PV 11 [de]c[urr]isse G, decurrisse R 12 primo (i ex e m. 3) P voluntateiji P 14 inpremendo Bl, corr. B2, iuponendo codd. recent. et edd. 15 post autem add. nec P' 16 tutandam JB3, tutandum BI, tutam RV, tuttam H, tufam (rtI m. 2, m exp. m. 1) P; cf. Addenda oppidum Bl, corr. B* 17 quietam R ut om. RH incursionis Bl, corr. B7 18 [non] (add. m. 3) inpugnando P 19 rhasl B3 inertias B', corr. B* in (illept)[i]as <pro)[t](ul)[e] desinit codicis G pag. 133 (27), sequitur pag. 134 (28), in qua nihil legi poterat malim protulerint miseros atque miserabiles, qui stultitiam suam litteris memoriaeque mandaverint ! 17qui cum viderent mutis quoque animalibus ingenitam esse rationem vel conveniendi vel invicem adpetendi vel periculi fugiendi vel mali cavendi vel cubilia sibi et latibula parandi, homines tamen ipsos existimaverint non nisi exemplis admoneri ac discere potuisse, quid metuere, quid cavere, quid facere deberent, aut numquam conventuros inter se fuisse nec loquendi rationem reperturos, nisi eos bestiae comedissent. 18haec aliis delira visa sunt, ut fuerunt, dixeruntque non ferarum laniatus causam fuisse coeundi, sed ipsam potius humanitatem, itaque inter se congregatos, quod natura hominum solitudinis fugiens et communionis ac societatis adpetens esset. non magna inter eos disceptatio est, siquidem causae dispares sunt, res eadem est. 19potuit igitur utrumque, quia non repugnat, sed tamen utrumque nullo modo verum est, quia non per omnem terram nati sunt homines e terra tamquam ex draconis alicuius dentibus proseminati, ut poetae ferunt, sed unus homo a deo fictus ab eoque uno terra omnis humano genere conpleta est, eadem scilicet ratione qua rursus post diluvium; quod certe negare non possunt. 20nulla igitur in principio facta est eiusmodi congregatio nec umquam fuisse AUCTORES § 18-22] cf. Cic. do rep. I 25, 39. BRHPV] 1 (o) miseros malim miseras B miseros atque miserabilos om. H qui] aut qui H suam om.' H 2 mandaverunt B', corr. B3 viderint H 3 vel conveniendi vel invicem om. H conveniendi (o ex u m. 3, pr. n ras. ex m) P vel invicem adpetendi om. R 4 pericula B vel mali cauendi om. H civilia H et] vel R 5 tamen scripsi, autem C (eadem permutatio est pag. 391, 7; 448, 8), eicit Heumannus; ipsos aut Heusingerus, Emendat. pag. 99 ipsos] istos R, om. H existimaverunt BH admoveri P00 6 discedere RVae 7 fuisse om. B 8 comdissent H 9 aliis om. P1 (s. I. P2) V 10 causa. (m er.) B ipsa. (m er.) B humanitate* (m er.) B 11 itaque] ideoque Heumannus hominis Bl, hominu corr. B3 12 rsolitudineJ sic B3 societati's P3 14 igitur utrumque] igitrumque R repugnatus B1, repugnatur B1 15 sed] et B 16 sint P e] e* (x ? er.) B, et PV; post et s. I. in m. 1 vel 2, nunc erasum, terra del. m. 3 P 17 dracones Bcorr. B2 rdentibusl P2 perseminati P1, corr. Ps fuerunt (exp. m. 3) P 18 factus H fictus] fictus est RPV 19 eadem scilicet] ea H post rursus eras. cum ut vid. B 20 di*luuium (1 er.) B 21 congregati[o] P1 homines in terra qui praeter infantiam non loquerentur, intelleget cui ratio non deest. 21fingamus tamen illa vera esse quae otiosi et inepti senes fabulantur, ut eos suis potissimum sensibus et suis rationibus refellamus. 22si hac de causa sunt homines congregati, ut mutuis auxiliis inbecillitatem suam tuerentur, succurrendum est igitur homini qui egeat auxilio. 23cum enim praesidii causa homines societatem cum hominibus inierint et sanxerint., foedus illut a principio sui ortus inter homines tutum aut violare aut non conservare summum nefas putandum est. 24nam qui se a praestando auxilio removet, etiam ab accipiendo removeat necesse est, quia nullius opera indigere se putat qui alteri suam denegat. 25huic vero, qui se ipse dissociat ac secernit a corpore, non ritu hominis, sed ferarum more vivendum est. quod si fieri non potest, retinendum igitur omni modo vinculum societatis humanae, quia homo sine homine nullo modo potest vivere. retentio autem societatis est communitas, id est auxilium praestare, ut possimus accipere. 26sin vero, ut illi alii disputant, humanitatis ipsius causa facta est hominum congregatio, homo certe hominem debet adgnoscere. 27quod si fecerunt illi rudes et adhuc feri homines et fecerunt nondum constituta loquendi ratione, quid putemus hominibus expolitis et sermonis rerumque omnium EPITOME 10 – 20] c. 60, 4 s. B(G)RHPV] 1 non loquerentur] conloquerentur BlPlV, corr. B3P3 hinc fere incepit codicis G pag. 135 (72), in qua nihil legi poterat intellegit (it ex et) P3 3 eis P1 (corr. P3) V 4 suis om. PV defellamus P1 (corr. P3) V 5 inbe*cillitatem (c er.) B 6 succurrendus B 7 praersi'dii P2 8 inierunt Bl, corr. B3 sancserint JB1, corr. B* a om. H inter eras. B 9 tutum PV, ///tum (tu ut vid. er.) B, ictum B, statum H 10 praestandi B, praestanduin R 11 (se) removeat edd. opera indigere] opere BI, corr. B3 12 se indigere R qui* (ante alteri) ex quia B 13 post corpore fort. generis humani vel simile excidit 14 feralrum (ra add. m. 2) B vivenduw B% 15 igitur] igitur est R, 'est1 (add. m. 2) igitur P humanae – societatis est (17) in mg. add. B3 16 homine] omne pI, co-rr. P3 20 adhuc feri] adveteri BI, corr. B3 f*eri (1 er.) P, fieri V 21 et] haec B fecerunt expunx. B3 loquendi constituta H ratione* (m er.) B 22 ante expolitis s. I. et P ab E[xpolitis] incipit codicis G pag. 136 (71) paene tota lecta sermonis – copulatis] sermonis latis, cetera om. R commercio inter se copulatis esse faciendum, qui adsueti hominibus solitudinem ferre non possunt?