10 Lact. inst. 5, 10

1Operae pretium est cognoscere illorum pietatem, ut ex iis quae clementer ac pie faciunt possit intellegi, qualia sint quae ab iis contra iura pietatis geruntur. 2ac ne quem videar inclementer incessere, aliquam mihi personam poeticam sumam, quae sit vel maximum pietatis exemplum. 3aput Maronem rex ille,

quae nobis documenta iustitiae protulit? AUGTORES 20 ss.] Aen. I 544 s. B(G)RHSPV] 3 se B, et se cett. ac] et H; an recte et se et suos H? genere S 4 aequum HSPV quit B 5 reslse B* et se om. P 8 errent] errant B1, corr. B2 10 sequeretur] quaereretur B, se sequitur P aeque] atquin B, eaque H, eoque P ut ipsi qui errant in om. P qui errant ut ipsi Y 11 religione Y 12 servat P; servat et Heusingcrus 13 fuit H utrasque partos H gerunt V 14 nascatur Hac 15 operwe B*, opere RHPV illarum B pietate H 16 iis R, his cett. a Possit incipit codicis G pag. 102 (98) paene tota lecta sunt H 17 iis R, his cett. iure P ne quem] neq; S quem (e ex a) B videam Bx, corr. B1, vider sic R 18 inclementer om. R post inclementer s. I. arguere et B3 lacessere (la ex in) BiG, arguere V, incessere atq: a re H summam P

4quid potest hac pietate ... clementius, quam mortuis humanas victimas immolare et ignem cruore hominum tamquam oleo pascere? 5sed fortasse hoc non ipsius vitium fuerit, sed : poetae, qui insignem pietate virum insigni scelere foedaverit. ubi est igitur, o poeta, pietas illa quam saepissime laudas? ecce pius Aeneas

6cur ergo dicebat eodem ipso tempore quo vinctos homines ad immolationem mittebat:

cum vivos quos habebat in potestate vice pecudum iuberet AUCTORES 1 s.] ibid. XI 81 s. 6] ibid. I 10. 9 ss.] ibid. X 516 ss. 15] ibid. XI 111. B(G)RHSPVJ 1 vinxerant H posterga GHV cum codd. Vergili yc ap. Ribbeckium quas B1 (corr. B7) G 2 caesos BGP sparsuros BG cum codd. Yerg. bc flammam codd. Verg. Ry 3 potest] potest esse P, sine dubio e coniectura, fort. recta frac S21 post pietate hoc iustius (cf. pag. 429, 23) esse (uel omittendum, cf. P), quid videri excidisse significavi secutus Oolumbum, not. in libr. de mortibus persecut. c. 31, 5 conicientem quid potest esse hac pietate inclementius, quid dementius quam mortuis; an clementius ((esse), quid iustius)? in quo inclementius et iniustius Thilo; quid potest esse hac pietate clementius quam retinet Buenemannus in hac pietate interpretaim, quam delet Heumannus; cf.Addenda mortuus H humanas om. R 4 [igne] G cruore H homine V 5 pascere] spargere P vitio B1, vitiu corr. B3, (uiti)[o] G 6 insignem] illum insignem RS insigna sic H 7 0 RS fort. e coniectura (cf. pag. 69, 5), om. rell. quem G laudas] vindicasti H, laudes pac, corr. m.1 ? 8 ecce ut vid. BI, cum corr. B7, tum B3 9 subnone S, sulmone (1 ras. ex b) V 10 totidem om. P educat – viventis] educatu fensui ventis V ufens (f ex t m. 2 ?) P 11 viventes P cod. Verg. b rapiat H 12 captiuosque BarG 13 homines om. H 14 mittebat ex mitteret P 15 e*quidem (t er.) B, eo quidem P let Slf vivis (alt. i ras. ex u) V 16 habebant G pecudum vice P pecodum V occidi? 7sed haec, ut dixi, culpa non illius fuit, qui litteras fortasse non didicerat, sed tua: qui cum esses eruditus, ignorasti tamen quid esset pietas, et illut ipsum quod nefarie, quod detestabiliter fecit, pietatis esse officium credidisti; videlicet ob hoc unum pius vocatur, quod patrem dilexit. 8quid quod bonus Aeneas haut aspernanda precantis trucidavit? adiuratus enim per eundem patrem et spes surgentis Iuli, nequaquam pepercit furiis accensus et ira. 9quisquamne igitur hunc putet aliquid in se virtutis habuisse, qui et furore tamquam stipula exarserit et manium patris per quem rogabatur oblitus iram frenare non quiverit? nullo igitur modo pius, qui non tantum non repugnantes, sed etiam precantes interemit. 10dicet hic aliquis: quae ergo aut ubi aut qualis est pietas?* nimirum aput eos qui bella nesciunt, qui concordiam cum omnibus servant, qui amici sunt etiam inimicis, qui omnes homines pro fratribus diligunt, qui cohibere iram sciunt omnemque animi furorem tranquilla moderatione lenire. 11quanta igitur caligo, quanta tenebrarum et errorum nubes hominum pectora obduxit, qui cum se maxime pios putant, tum maxime fiunt inpii? quanto enim religiosius terrenis istis simulacris inserviunt, tanto magis scelerati adversus nomen verae divinitatis exsistunt. 12itaque pro merito inpietatis suae gravioribus AUCTORES 6] ibid. XI 106. 7] ibid. X 523. 8] ibid. XII 946.' B(G)RHSPV] 1 ipsius B, illius (pr. i ras. ex u) H 2 dirdilcerat P1 eum*** (que er.) B essis (i ex e) sic B1 3 in pietas et 4 litteras incertas desinit codicis G pag. 102 (98) et om. B nefariae BarSP 5 unam (m ex s ? m. 3) B pr. quod] quia B 6 bonus] non bonus H aut R, haud HSP codd. Verg. bc spernenda R precantis RV, praecantis BHS, praecantes P, precantes codd. Verg. MRy2c trucidavit] trucidavi Ita V 7 spes] per spes (corr. m. 2) R sperslsurgentis B*, i spagentis H urgentis P, surgentes V luli' B2 8 necquaquain BarH pepercit – quisquam om. R furtis V ira H 9 se virtutis] soruitutis R furor et in ras. ex furore H 10 manu H, manfium V vocabatur R 11 ira H modo om. R 12 non (ante repugnantes) om. RHS repugnantis B', corr. B2 precantis (prae- B) BXV f-es corr. B1) 13 decet V 15 omnibus] omni vi V qui om. V amici. (s er.) S 18 errorem PF 20 fiant F1, sunt Heumannus ellim] ergo B religiosis V 21 verae om. V 22 existunt HSPY malis saepe negantur: quorum causam quia nesciunt, fortunae culpa omnis adscribitur, et locum invenit Epicuri philosophia nihil ad deos pertinere censentis nec gratia eos tangi nec ira moveri, quia et contemptores eorum saepe videant beatos et cultores saepe miseros. 13quod eo fit quia cum religiosi videantur et natura boni, nihil tale creduntur mereri quale saepe patiuntur. consolantur se tamen accusatione fortunae nec sentiunt quod si esset ulla, cultoribus suis numquam noceret. 14merito igitur huiusmodi pietatem poena consequitur et offensa divinitas scelere hominum prave religiosorum gravi eos infortunio mactat: qui licet sanctis moribus vivant in summa fide atque innocentia, tamen quia deos colunt, quorum ritus inpios ac profanos deus verus odio habet, a iustitia et a nomine verae pietatis alieni sunt. 15nec est difficile docere cur deorum cultores boni et iusti esse non possint. quomodo enim sanguine abstinebunt qui colunt cruentos deos Martem atque Bellonam? quomodo aut parentibus parcent qui expulsorem patris sui Iovem aut natis ex se infantibus qui Saturnum? quomodo pudicitiam tuebuntur qui colunt deam nudam et adulteram et quasi aput deos prostitutam? 16quomodo se rapinis et fraudibus abstinebunt qui Mercuri furta noverunt docentis non fraudis esse decipere, sed astutiae? quomodo libidines cohercebunt qui Iovem Herculem Liberum Apollinem ceterosque venerantur, quorum AUCTORES 3-5] Epicuri sentent. select. I, p. 71.394 ap. Usenerum. BRHSPVJ 1 sepae H causa B1 (corr. B3) H fortunae] fortunae causa H 2 omnes Bt, corr. B3 advenit P1, in ras. corr. P* 3 ard'n deos R* contestantis B, censenti si H, censentes P, censais V ira* noueri (m er.) sic R 4 condemptores V videbant S beatiores RP et cultores om. J21, cultores add. R1 5 eo* (s er.) V 6 bona Vae 7 accusatione] occasione H nec in ras. ex haec (etiam supra h littera erasa) B3 8 ultoribus H numquam om. S 9 hoc modo H poena* (s er.) B 10 divinitatis H eos (e ex c »1. 3) B 11 scanctis H 12 quia bis, pr. eras. H 13 pr. a in ras. ex 3 litt. H1 animi et Bl, retl a nomine B* nomine (e ex a m. 2) R 14 sint H ICUrl Bs 15 quod boni (exp. m. 3) B 16 bellonem pi, corr. Ps 17 autem S parent HS 18 aut] ut P 19 d*eam (a er.) B 20 deos] eos deos Rt, eosde deos R1, eos S a rapinis R 21 mercurii RSP 22 adstutiae R libidines om. R cohercebunt B, coercebunt cett. adulteria et stupra in mares et feminas non tantum doctis nota sunt, sed exprimuntur etiam in theatris atque cantantur, ut sint omnibus notiora? 17possuntne inter haec iusti esse homines, qui etiamsi natura sint boni, ab ipsis tamen diis erudiantur ad iniustitiam? ad placandum enim deum quem colas iis rebus opus est, quibus illum gaudere ac delectari scias. 18sic fit ut vitam colentium deus pro qualitate numinis sui formet, quoniam religiosissimus est cultus imitari.