8 Lact. inst. 4, 8

1In primis enim testificamur illum bis esse natum, primum in spiritu, postea in carne. unde aput Hieremiam ita dicitur: priusquam te formarem in utero, novi te. item: beatus qui erat, antequam nasceretur; quod nulli alii contigit praeter Christum. 2qui cum esset a principio filius dei, regeneratus est denuo secundum carnem. quae duplex nativitas eius magnum intulit humanis pectoribus errorem circumfuditque tenebras etiam iis qui verae religionis sacramenta retinebant. 3sed nos id plane dilucideque monstrabimus, ut amatores sapientiae facilius ac diligentius instruantur. qui audit dei filium dici, non debet tantum nefas mente concipere, ut existimet ex conubio ac permixtione feminae alicuius deum procreasse, quod non facit nisi animal corporale mortique subiectum. 4deus autem cum solus adhuc esset, cui permiscere se potuit? aut cum esset tantae potestatis, ut quidquid vellet 3 in ultimo libro] c. 20. 24. EPITOME 5 s. 9 s.] c. 38, 2. AUCTORES 7] ler. 1, 5; cf. Cyprian. pag. 55, 16. 7 s.] locus in Sacra Scriptura non invenitur, sed accedit quodammodo ad sententiam eorum verborum quae apud Ierem. subsequuntur (ex interpret. ltala ap. Cyprian.): et priusquam exires de vulua, sanetificavi te et prophetam in gentibus posui te. 9 s.] qui cum – carnem] Cyprian. pag. 73, 3 s. BRHSPV] 3 quod del. R sempiternum est P 4 libro add. H1 vero om. R 5 illum om. H 6 inde H hieremian RH, hieremia S 7 item SV, item alibi B, item apud eundem R, et item apud ipsum P, om. H creatus Heutnannus 8 contingit BPi, n del. P3 9 /po • B filius dei om. PV, sed cf. Cyprian. quod cum a principio filius dei fuisset, generari denuo haberet secundum carnem 10 *mrtivitas (e er.) S 11 errorem] rorem H circumfu*dit(qu)ae (n ? tr.) B 12 tenebris BI, corr. B1 is iis R, h* (corr. tn. 2) B, his HSP, hi V quae B', corr. B3 verae] divinae R, vera P1, e ltdd. P3 13 id om. V lucideque H, dilucideque (11 ex e m. 3) P monstravimus V 14 amaiores V qa vidit S1, qaudi|uit∗∗ S2 15 deril B2 conciperet V 16 extimet S alicuius] cuiusfqua1 R 18 solus adhuc esset] solus sit BSP se permiscere H 19 cum bis R efficeret, utique ad creandum societate alterius non indigebat: nisi forte existimabimus deum, sicut Orpheus putavit, et marem esse et feminam, quod aliter generare non quiverit, nisi haberet vim sexus utriusque, quasi aut ipse secum coierit aut sine coitu non potuerit procreare. 5sed et Hermes in eadem fuit opinione, cum dicit eum αὺτοπάτορα et αὺτομήτορα. quod si ita esset, ut a prophetis pater dicitur, sic etiam mater diceretur. 6quomodo igitur procreavit? primum nec sciri a quoquam possunt nec enarrari opera divina, sed tamen sanctae litterae docent, in quibus cautum est illum dei filium dei esse sermonem itemque ceteros angelos dei spiritus esse. nam sermo est spiritus cum voce aliquid significante prolatus. 7sed tamen quoniam spiritus et sermo diversis partibus proferuntur, siquidem spiritus naribus, ore sermo procedit, magna inter hunc dei filium ceterosque angelos differentia est. illi enim ex deo taciti spiritus exierunt, quia non ad doctrinam dei tradendam, sed ad ministerium creabantur. 8ille vero cum sit et ipse spiritus, tamen cum voce ac sono ex dei ore processit sicut EPITOME 10 s. sermonem] c. 37, 2. AUCTORES 2-5] frg. 62 Abel; cf. frg. 123, vers. 3 Ab., frg. VI 11 ap. Hermannum et eundem ad Argonaut. 14; Lobeckii Aglaopham. I 492 s. 5 s.] cf. p. 26, 2 ss. § 6 ss.] cf. Tertull. Apolog. c. 21 (I p. 198 s.) 9 sanctae litterae] cf. infra § 13-16. 10 sermonem] cf. Cyprian. pag. 64, 16. 11 itemque – esse] Ps. 103,4. 11 s.] cf. Tertull. adu. Praz. c. 7 (II pag. 660): quid est enim, dices, sermo eqs. BRHSPV] 2 existimavimus RV, existimabamus H sic (~ m. 2) S orieus V 3 et om. V generari V non quiverit] nequierit H 5 non bis R et om. SH fuerat Bl, fuerit B3 6 **opinione fin ? er.) B eum] eum APCЄΝΙΟθΠΑϒΝ B, deum H ΑϒΤΟΠΑΤΡΑ S, ΑϒΤΟ'C'ΠΑΡΑΤΟΡΑ (C add. et PA del. m. 3) P autopatora autometora (et om.) H AIMTOOMHTOPA P3 7 ra' P2, profectis H pater dicitur] praedicitur patèr B 8 primo P nec sciri] nesciri R 9 narrari PV sacraw B 10 dicent V sermonem] sermonem sive etiam rationem B 11 locus itemque ceteros – nobis revelaret (297,5) om. a Bl (uerba itemque ceteros post rationem s. 1., cetera in mg. inf. add. B3) V, sed defenditur loco Epit. 37, 3 ex omnibus angelis, quos idem deus de suis spiritibus figuravit; cf. ad pag. 297, 9 12 est] et HS significat ante H 14 ore sermo] sermo ex ore RS 15 ceterosque] et ceteros S 16 tacitu (sic) spiritu H tradendam om. H 18 sic (~ m. 2) S verbum, ea scilicet ratione, quia voce eius ad populum fuerat usurus, id est quod ille magister futurus esset doctrinae dei et caelestis arcani ad homines perferendi. ipsum primo locutus est, ut per eum ad nos loqueretur et ille vocem dei ac voluntatem nobis revelaret. 9merito igitur sermo ac verbum dei dicitur, quia deus procedentem de ore suo vocalem spiritum, quem non utero, sed mente conceperat, inexcogitabili quadam maiestatis suae virtute ac potentia in effigiem, quae proprio sensu et sapientia vigeat, conprehendit; et alios item spiritus suos in angelos figuravit. 10nostri spiritus dissolubiles sunt, quia mortales sumus, dei autem spiritus et vivunt et manent et sentiunt, quia ipse immortalis est et sensus ac vitae dator. 11nostrae voces licet aurae misceantur atque vanescant, tamen plerumque permanent litteris conprehensae: quanto magis dei vocem credendum est et manere in aeternum et sensu ac virtute comitari, quam de deo patre tamquam rivus de fonte traduxerit! 12quodsi quis miratur ex deo deum prolatione vocis ac spiritus potuisse generari, si sacras voces prophetarum cognoverit, desinet profecto mirari. 13Solomonem patremque eius David potentissimos reges fuisse et eosdem prophetas etiam iis fortasse sit notum, qui divinas litteras non attigerunt: quorum alter, qui posterius regnavit, Troianae urbis excidium centum EPITOME 17 – 298, 2] c. 37, 7. AUCTORES 9 et alios – figuravit] cf. ad pag. 296, 11. BRHSPV] 1 ea scilicet ratione] scilicet e ratione B (i. e. B3) 2 magister] mg ex mr 82 3 caelestisS2 perferendo B (i.e. B3) quod ipsum H, 'pl ipsum SJ 4 est om. H ad nos] nobis H 5 igitur] autem BHV ac] et V verum V 6 procreantem R, procedeute (m. 2) S 'uocalem1 B3 7 iurercogitabili B3 8 virtute* fm er.) V effigiem] effigiem similitudinis suae B qui B 9 et ante sapientia] ac R locus et alios item – traduserit (17) om. a B1 (in mg. add. Br) V, sed una cum loco pag. 296, 11 ss. verbis Epitomae defenditur 10 suos om. S dissolu*biles R, solubiles S 11 manent] audiunt S 13 vocis B aura B 15 voce ( ̃m. 3) P pr. et otn. BS 16 pr. de om. P 17 transduxerit H ex deo om. S deo] duo V 17 cognouerat Bt, corr. B2 19 salomob nem HSV 20 davit B potissimos H iiis P3, his BHSplV, iis R 21 notum sit B non divinas litteras B 22 troianae (e add. m. 3) P et quadraginta annis antecessit. 14huius pater divinorum scriptor hymnorum in psalmo XXXII sic ait: verbo dei caeli AUCTORES 2] Ps. 32, 6; cf. Cyprian. pag. 64,18. BRHSPVj 1 et om. P annrs1 82 scriptor hymnorum om. P 2 verbo C cum Vulg. et Cypriani codd. A W, sermone Cypriani codd. LMB, Tertull. adu.Hermog. c.45 (lIp. 37i), adu.Prax. c. 7 (lIp. 660), c.19 (p. 678). postulatur paene propter ea quae inde a § 6 et c. 9, 1-3 disputantur, unum saltem testimonium S. Scripturae quo sermo dei appelletur, cum praesertim et Epit. c. 37, 2 sermo tantum dei, non verbum nominetur et infra c. 29, 6 similis sit locus cum igitur a prophetis .. sermo dicatur et ap. Cyprianum, cuius Testimonia potissimum Lact. per totam hanc partem libri sequitur, p. 64, 16 lemma sit quod Christus idem sit sermo dei (cf. etiam Tertullianum de sermone dei disputantem et testimonia ab eo adlata adu. Prax. c. 5. 7 s. 11. 13. 15. 19 al.). gravissimum vero accedit illud, quod vestigia quaedttm inveniuntur (cf. ad proxima verba solidati et eius, p. 299, 11 fuit, p. 302, 2 illum et illo, al.), quibus indicatur Lactantium codice Testimoniorum Cypriani qui esset simillimus codicis L (Vindobonensis) usum esse, quo in codice L e recensione quadam Italae, quam Tertullianus quoque adhibere solet (cf. Boenschium, das Neve Testament Tertullians p. 250 s., Itala u. Vulg. p. 4 cum adn. 7) constanter sermo dicitur, nota verbum. atque etiam uno S. Scripturae loco nomen illud servatum est in codice H, p. 299, 2 sermonem: quod hoc ipso loco, quo exceptis Tertulliano et codicibus quibusdam Cypriani omnes testes verbum habere videntur (cf. Sabaterium II 91), a librario in codicem H inlatum esse minus credibile est, nisi forte vigente etiamtum Italae memoria in arcJtetypo nostrorum codicum adscriptum inde in codicem H inrepsisse sumitur; serinonem autem hoc loco qui Lactantium scripsisse sibi persuadet, etiam p. 299, 4 sermo et 6 sermonem restituendum esse concedat necesse est. quare aut statuendum est Lactantium aliqua de causa in testimoniis nomine sermo uti noluisse et in locos S. Scripturae e Cypriano petitos nomen verbum sua aetate fort. usitatius induxisse, id quod eo facilius fieri poterat, quod twn solum viginti fere locos S. Scripturae habet qui non inveniuntur apud Cyprianum, ex alio videlicet auctore aut ex sua scientia additos, sed ne omnium quidem eorum quos cum illo communes habet locorum eandem quatn ille formam exhibet [cf. adn. crit. ad c. 12, 4 (Is. 7,14 accipiet in uterum), 'Auctores' ad c. 12, 12 (Dan. 7, 13 s.), § 18 (Is. 45,1-3), c. 13, 19 (Is. 11, 10), c. 14, 6 (Zach. 8,1-8) al.]; aut id sumendum est, non solum omnibus illis locis eiecto sermo nomine verbum ex Vulgata inlatum esse, sed etiam § 8 sicut verbum, § 9 ac verbum, c. 9, 1 verbum sive additamenta esse interpolatoris: quod violentum sane remedium vix quisquam adhibere audeat (cf. infra c. 15, 10 cum ipse esset dei verbum et Tertull. Apulog. c. 21, I p. 201, ostendens se esse ver- solidati sunt et spiritu eius omnis virtus eorum. item rursus in psalmo XLIIII: eructavit cor meum verbum bonum, dico ego opera mea regi, contestans videlicet nulli alii opera dei esse nota nisi filio soli, qui est verbum dei et quem regnare in perpetuum necesse est. 15item Solomon ipsum verbum dei esse demonstrat, cuius manibus opera ista mundi fabricata sint. ego inquit ex ore altissimi prodivi ante omnem creaturam. ego in caelis feci ut oreretur lumen indeficiens, et nebula texi omnem terram. ego in altis habitavi et thronus meus in columna nubis. 16Iohannes quoque ita tradit: in principio fuit verbum et AUCTORES 2] Ps. 44,2; cf. Cyprian. p. 64, 17. 7] Ecclesiastic. 24, 5ss. (3s. LXX); cf. Cyprian. p. 62, 15; Ecclesiastici locum Lact. cum Cypriano tribuit Salomoni, cf. Roenschium, Zeitschr. f. d. histor. Theol. 1871 p. 609 s. 101 Io. 1, 1-3; cf. Cypriau. p. 65, 2. bum dei id est Xdyov); aut eo confugiemus, ut Lactantium testimonia tam sermo quam verbum nominis dedisse dicamus ita, ut fort. p. 298, 2 sermone dei, 299, 2 sermonem (cf. cod. H), 4 qui (!) est sermo, 5 s. ipsum sermonem scriberet, in loco autem celeberrimo notissimoque Ioannis (§ 16) verbum adhibere velltt, quod quin pro nomine sermo in recensione quadam usitatissima Italae hoc loco fuerit, inde ab Hieronymo receptum, propter plurima testimonia (ef. Sabaterium III 385) dubitari non potest. dT* (i in ras.) ex dni ut vid. H2 solidati liHSPV cum Cypriani codd. LMB, firmati B cum Vulg. et Cypriani codd. A W BBHSPVJ 1 spti (u in ras. ex s? ne. 1 ?) P eius PV cum Cypriani codd. LB et Tertulliano adu. Prax. c. 7 (ef. adu. Hermog. c. 45 ipsius, om. oris), oris eius BRHS cum Vulg. et Cypriani codd. A WM. ad loco Psalmi cf. Roenschium, Zeitschr. f. d. hist. Theol. 1871 p. 588 idem S 2 quadragesimo quarto tertio R, XLIII. H eructuavit RPae (alt. u expunx. PU), fort. recte; cf. Roenschium, I. c. p. 589 s., Itala u. Vulgata p. 362. 467 verbum BRSPV cum Cypriani codd. AWMB et Vulg., sermonem H cum Cypriani cod. L et Tertull. aclu. Hermog. c. 18 (II p. 355), adu. Prax. c. 7 (II p. 660), c. 11 (p.665); cf. ad 298, 2 4 ali R, alio H soli om. B verbumj cf. ad 298,2 et quem – verbum dei om. R 5 solomon B, sal- cett. ipse BV 6 verbumj cf. ad 298, 2 7 fabricata (tert. a ex i m. 3) P sunt BS (sed ex sint S1), Sunt P prodivi* H ante bis P 8 oreretur BR'SV cum Cypriani codd. LWM1, oriretur R2 (i ex e) HP cum rell. Cypriani 10 ad loco Eccles. cf. Roenschium p. 609 iohannes C 11 ita om. B tradidit HPar fuit R cum Cypriani codd. LB pag. 65, 3 et 70, 7, erat BHSPV cum Vulg. et rell. codd. Cypr. verbum erat aput deum et deus erat verbum. hoc fuit in principio aput deum. omnia per illum facta sunt et sine illo factum est nihil.