3 Lact. inst. 4, 3

1Deorum cultus, ut in primo libro docui, non habet sapientiam, non modo quia divinum animal, hominem, terrenis fragilibusque substernit, sed quia nihil ibi disseritur quod pro- Sciat ad mores excolendos vitamque formandam; nec habet inquisitionem aliquam veritatis, sed tantummodo ritum colendi, qui non officio mentis, sed ministerio corporis constat. 2et ideo non est illa vera religio iudicanda, quia nullis iustitiae virtutisque praeceptis erudit efficitque meliores. ita philosophia quia religionem id est summam pietatem non habet, non est vera sapientia. 3nam si divinitas, quae gubernat hunc mundum, incredibili beneficentia genus hominum sustentat et quasi paterna indulgentia fovet, vult profecto gratiam sibi referri et honorem dari, nec constare homini ratio pietatis potest, si caelestibus beneficiis extiterit ingratus, quod non est utique sapientis. 4quoniam igitur ut dixi philosophia et religio deorum diiuncta sunt longeque discreta, siquidem alii sunt professores sapientiae, per quos utique ad deos non aditur, alii religiones antistites, per quos sapere non discitur, apparet nec illam esse veram sapientiam nec hanc religionem. 5idcirco nec philosophia potuit veritatem conprehendere nec religio deorum rationem sui, qua caret, reddere. 6ubi autem sapientia cum religione EPITOME 13 – 17] c. 36, 3. 18-279, 14] c. 36, 4 s. BRHSPVJ 1 exteris edd. coit! c. 2, 5 (alienigenis hominibus); IV 11, 2; Epit. 38, 5; adde 'Cyprian.'' III138,10 Hartel; ceteris (uel caet-) G adgredior H 2 sapientia H religio'ne' P3 cohereret H 4 priore SPY 6 fragilibus H subternit H quia nihil – veritatis sed (8) om. S disserit B proiiciatrurl B3 7 cole,n,dos P vitam P 9 restat H et om. H 10 religio vera HS 12 quia] quae H religionem] veram religiouem B 13 si del. P1 diviujjtas V 14 incredibili*** (bus er.) R beneficientia (sed alt. i s. I. B2) BHV honiiuu ex humanu R sustinuit BI, part. ras. corr. B3 15 vult] ut H gratia H 17 institerit H ingratus (tus ex tis m. 2) R utique (1 ras. ex u) B sapienti P 18 diiuncta BRl, disiuncta R2HSPV 20 additur P, a*ditur (d er.) V antestites HV 21 veram esse H essa/I V inseparabili nexu cohaeret, utrumque esse verum necesse est, quia et in colendo sapere debemus, id est scire quid nobis et quomodo sit colendum, et in sapiendo colere id est re et actu quod scierimus inplere. 7ubi ergo sapientia cum religione coniungitur? ibi scilicet ubi deus colitur unus, ubi vita et actus omnis ad unum caput et ad unam summam refertur, denique idem sunt doctores sapientiae qui et dei sacerdotes. 8nec tamen moveat quemquam quia et saepe factum est et fieri potest, ut philosophus aliquis deorum suscipiat sacerdotium: quod cum fit, non tamen coniungitur philosophia cum religione, sed et philosophia inter sacra cessabit, et religio, quando philosophia tractabitur. 9illa enim religio muta est, non tantum quia mutorum est, sed quia ritus eius in manu et in digitis est, non in corde aut in lingua, sicut nostra, quae vera est. 10idcirco et in sapientia religio et in religione sapientia est. ergo non potest segregari, quia sapere nihil aliut est nisi deum verum iustis ac piis cultibus honorare. 11multorum autem deorum cultum non esse secundum naturam etiam hoc argumento colligi et conprehendi potest: omnem deum qui ab homine colitur necesse est inter sollemnes ritus et precationes patrem nuncupari, non tantum honoris gratia, verum etiam rationis, quod et antiquior est homine et quod vitam salutem victum EPITOME § 7. 11. 13-23] cf. c. 2,2. 14-17] c. 36,1 (et quidem – dicendum est). 5. BRHSPV] 2 sapere debemus id est scire in spatio relicto add. V2 idest ex idem S*, item 3 3 in om. B colere (alt. e ex i m. 2) V re] et re H actum P 4 quod] qui B scimus R ibi (pr. i ex u) S sapienti'a' P3 5 ibi om. B, eras. S an vitae actus ? cf. VI 12, 3; III 19, 9; V 9, 23 6 ad (ante nnam) om. B 7 (ubi) deuique Heumannus 8 et (ante saepe) om. SP 9 ut filosofus in spatio relicto add. V2 deorum om. P suscitat V sacerdotum H] V 10 fit] vivit S philofia P 11 cessavit S 12 tractatur H est ex et P 13 serdl P3 manu's' (s m. 2) digitis R, manu et digitis H 14 ntfn1 P3 in (ante lingua) om. B nostrae Hartelius 15 rreligio et in1 P3 religio – segregarij religio sapientia est ergo et in religione non potest segregari R 16 potesit 1' 17 verum deum R 18 cultus P edd. esset V 19 potest – colitur necesse] potest deum necesse est R co1 praehendi B omnem deum] omne euim H qui] quod H, quia (exp. m. 3) P 21 gratia] causa B verum etiam om. P, rsed ef P3 22 et quod V homine. (m er.) B victum'q.' B3 praestat ut pater. 12itaque et Iuppiter a precantibus pater vocatur et Saturnus et Ianus et Liber et ceteri deinceps: quod Lucilius in deorum concilio inridet:

13quodsi natura non patitur ut sint unius hominis multi patres – ex uno enim procreatur – , ergo etiam deos multos colere contra naturam est contraque pietatem. 14unus igitur colendus est, qui potest vere pater nominari: idem etiam dominus sit necesse est, quia sicut potest indulgere, ita etiam cohercere. 15pater ideo appellandus est, quia nobis multa et magna largitur, dominus ideo, quia castigandi ac puniendi habet maximam potestatem. dominum vero eundem esse qui sit pater etiam iuris civilis ratio demonstrat. quis enim poterit filios educare, nisi habeat in eos domini potestatem? 16nec inmerito pater familias dicitur, licet tantum filios habeat: videlicet nomen patris conplectitur etiam servos, quia 'familias' sequitur, et nomen familiae conplectitur etiam filios, quia 'pater' antecedit. AUCTORES 4 ss.] lib. I frg. IX. BRHSPVJ 1 et om. H, ut S iuppitur V a om. R 2 et om. H saturTius1 P3, saturnis V post liber hoc ex 6 s. saturnus pater mars ianus quirinus pater H 3 lucillius H co,n,cilio V1 4 ut V, idem in fine versiis scr. Marxius, stud. Lttcil. pag. 54, uti BRSP, utine H; uti (nunc) in fine versus scr. Baehrensius (frg. 8); vemo ut sit initium insequ. versus facit LMuellerus 5 siet B V, quod ex 7 sumptum esse existimo 6 aut] atque V veptullus] neminus P pater om. Bl, add. B3, pater**** H Liber om., saturnus – quirinus pater hic om., sed post liber 2 intrusit H pater om. B 7 siet B, si et RSP, et H, sic et V ac] hoc ac R, hoc H, hac S ad unum om. P 8 patietur B 9 o'r'go V etiam] et B 10 unius V colendum V 11 pater nominarij pominari sic V 12 qui B sio (~m. 2 ?) S coherccre BS, coercere rell. 14 dominus] dm H ac] et H 15 vero om. H 16 deinonstrat ratio BSac filios possit B, filios poterat V 18 tanti // ex tantum B habet H 19 etiam et H seruos – conplectitur (20) om. P conplectitur etiam om. B familias] familiae R, familia V familias – filios quia om. H 20 filius BV unde apparet eundem ipsum et patrem esse servorum et dominum filiorum. 17denique et filius manu emittitur tamquam servus et servus liberatus patroni nomen accipit tamquam filius. quodsi propterea pater familias nominatur, ut appareat eum duplici potestate praeditum, quia et indulgere debet, quia pater est, et cohercere, quia dominus, ergo idem servus est qui et filius, idem dominus qui et pater. 18sicut igitur naturae necessitate non potest esse nisi unus pater, ita nec dominus nisi unus. quid enim faciet servus, si multi domini diversa imperaverint? 19-ergo contra rationem contraque naturam sunt religiones multorum deorum, siquidem nec patres multi possunt esse nec domini, deos autem et patres et dominos nuncupari necesse est. 20teneri ergo veritas non potest ubi homo idem multis patribus dominisque subiectus est, ubi animus in multa dispersus huc atque illuc divagatur, 21nec habere ullam firmitatem religio potest, quando certo et stabili domicilio caret. 22cultus igitur deorum veri esse non possunt, eodem modo quo matrimonium dici non potest ubi mulier una multos viros habet, sed haec aut meretrix aut adultera nominabitur: a qua enim pudor castitas fides abest, virtute careat necesse est. 23sic et religio deorum iupudica est et incesta, quia fide caret, quia honos ille instabilis et incertus caput atque originem non habet. BBHSPV) 1 tinde1 P2 2 mittitur RH 3 a patrono P accepit V 4 quidsi BI, corr. B3, quod id H 5 dupplici V et om. S indutgere S2* quia] ut P, qua V 6 est om. P cohercere BS, coepere BI, capere R2, coercere HPV quia] ut P, qua V ergo idem seruus est qui et filius (om. idem) dominus qui (Otn. et) pater s. I. add. B3 7 eidem Rl, etidem R2 9 domini* (s er.) S, dormini' Pif 10 inperaveriut B, imp- cett. 11 de*orum (e er.) V nec om. P patves V2 12 possent B esse possunt H nec del. et & s. I. add. P3 13 nuncupar(i) B ergo] ergo vero S 15 post atque verba subiectus est. Ubi animus repetit V diuulgatur B, vagatur R, divigatur F1 16 habetrej P2, potest*** (ati ? er.) P cert,o, S2 et om. V 17 possent Vac 18 idem V 19 wut (ante meretrix) S2 aut adultera aut meretrix P 20 a* (t er.) B pudor (r ras. ex s) V 21 incesta] incerta est V 22 careat (exp. m. 1 h vel 2) B caret quia] caret dum multis servit quia RS bonus (h m. 3, u ex o m. 1, sic) B et om. H incestus S