28 Lact. inst. 4, 28

1Quae cum ita se habeant ut ostendimus, apparet nullam aliam spem vitae homini esse propositam, nisi abiectis vanitatibus et errore miserabili deum cognoscat et deo serviat, nisi huic temporali renuntiet vitae ac se rudimentis iustitiae ad cultum verae religionis instituat. 2hac enim condicione gignimur, ut generanti nos deo iusta et debita obsequia EPITOME 16-389, 1] c. 44, 1; 47, 1. 20-389, 2] c. 64, 4 s. BRHSPVJ 1 per diversa regionum RSP, per diversa religionum B, per diversam regionem H, peruersa regionum V considerent (corr. m. 2) sic V absumptisque hominibus H 2 nam quia] namq. (i. e. -que) S 3 adfectari Bcorr. B* nomina ex omnia ut vid. P3 4 titulos R 5 potest] non potest B et om. P veritas RP, veritatis BHSY; cf. Epit. praef. §4 6 studeat H ciere] vere S 7 volcanum Bl, vulcanum B3 cum cett., nisi quod ca in ras. P 8 patrem V respondebunt 'bis V 9 ab om. V et de se – fatebuntur in mg. H deo] de deo R, deos V 10 euocet B, vocent HV adparebit] apparebit illis H 11 quid hac] qui hgc S 12 inferri V 18 quin] qua V barnlc B3, om. R, hoc H 14 de deo – de om. P omnia de] omnium ac B multar b que HS 15 acarnis (r et h add. m. 2) sic S 16 rutl Pif 17 hominT R', hominis H propositum S nisi] nisi (ex nesi S1) ut SP 19 iustitiae/ii (1 vel 2 litt. eras.) B 20 ad cultum] et ex cum ut vid. B3 ha*c (e er.) R 21 gignuntur H generati B et om. H praebeamus, hunc solum noverimus, hunc sequamur. 3hoc vinculo pietatis obstricti deo et religati sumus: unde ipsa religio nomen accepit, non ut Cicero interpretatus est a relegendo, qui libro de natura deorum secundo ita dixit: 4non enim philosophi solum, verum etiam maiores nostri superstitionem a religione separaverunt. nam qui totos dies precabantur et immolabant, ut sibi sui liberi superstites essent, superstitiosi sunt appellati, 5qui autem omnia quae ad cultum deorum pertinerent, retractarent et tamquam relegerent, ii sunt dicti religiosi ex relegendo, tamquam ex eligendo elegantes, ei diligendo diligentes, ei intellegendo intellegentes. his enim verbis omnibus inest vis legendi eadem quae in religioso. ita factum est in superstitioso et religioso alterum vitii nomen, alterum laudis. 6haec interpretatio quam inepta sit, ei re ipsa licet noscere. nam si in isdem diis colendis et superstitio et religio versatur, exigua vel potius nulla distantia est. AUCTORES 4] II 28, 71 s. EXPILATORES § 8-13] cf. Augustin. de vera relig. c. 113, vol. I 788 B Maur.: religet ergo nos religio uni omnipotenti deo (cf. tamen retract. I 13, 9; de civit. dei X 3; IV 30); Isidor. orig. VIII 2, 2; de differ. verb. 486 (uinculo serviendi, cf. Lact. § 3; 12 vinculo – servire). BRHSPVJ 1 noueris S 2 et] 2 litt. eras. B, om. P obligati B 3 est om. H relegando H quo V 4 de om. V 5 solum om. B etiam] etam (exp. m. 3) P nostris (exp. m. 3) P 6 seperaverunt V dies ex deos JB3 7 immolant H sibi sui BRSP cum codd. Cic., sui sibi HV superstites∗∗∗ 82 superstites essent om. H 8 superstitio[si] B3 appellatij appellati, quod nomen patuit postea latius Cic. 9 pertinent H retractarent om. P; diligenter retractarent Cic. 10 ii R, hi BSHV, hii P; om. codd. Cic. religiosi* B relegendo HSV, legendo B, religendo R, relegendo (exp. m. 3) P 11 tamquam ex eligendo om. P eligendo BS, religando R, elegendo HV eligantes (i s. I. P) SP ex] et ex S, et F diligendo BHPV, elegendo R, deligendo S tamquam – diligentes] alia Mone Cic. codd. et edd. 12 ex om. RS ex intellegendo intellegentes om. V intellegendo ex intellegentes S verbis] in verbis Cic. 13 legendi] relegendi H eademque (-q' S, -q; V) SV 14 est] est ut H, esse V alterutrum V 16 nam [s]inhisdem (s s. I. m. 1, inh s. I. m. 3) B in om. HP1, 8. I. PzV dis SP1, corr. P1 17 religioso V vel] et P 7quid enim mihi adferet causae cur precari pro salute filiorum semel religiosi et idem decies facere superstitiosi esse hominis arbitretur? si enim semel facere optimum est, quanto magis saepius? si hora prima, ergo et toto die, si una hostia placabilis, placabiliores utique hostiae plures, quia multiplicata obsequia demerentur potius quam offendunt. 8non enim nobis odiosi videntur ii famuli qui adsidui et frequentes ad obsequium fuerint, sed magis cari. cur igitur sit in culpa et nomen reprehensibile suscipiat qui aut filios suos magis diligit aut deos magis honorat, laudetur autem qui minus? 9quod argumentum etiam ex contrario valet. si enim totos dies precari et immolare criminis est, ergo et semel; si superstites filios subinde optare vitiosum est, superstitiosus igitur et ille qui etiam raro id optaverit. aut cur vitii nomen sit ex eo tractum quo nihil honestius, nihil iustius optari potest? 10nam quod ait religiosos a relegendo appellatos qui retractent ea diligenter quae ad cultum deorum pertineant, cur ergo illi qui hoc saepe in die faciant religiosorum nomen amittant, cum multo utique diligentius ex adsiduitate ipsa relegant ea quibus dii coluntur? 11quid ergo est? nimirum religio veri cultus est, superstitio falsi. et omnino quid colas interest, non quemadmodum colas aut quid precere. sed quia deorum cultores BRHSPVj 1 enim om. B 3 arbitrentur P 4 ora BH ergo om. B tota BSPV ostia H (pariter 5) Vac 5 plurimae V qui H multis placata1 H2 obsequii V 6 dcfrmerentur R* offendant H 7 ii R, hi BHSV, hii (exp. m. 3) P famuli in ras. ex 2 vel 3 litt. B* 8 sit] si P in culpa et] culpae V omen P 9 accipiat H diligat B *eos (d er.) B 10 magis] satis P; satius Volkmatmus, obseru. misc. 1872 pag. 14; an saepius? 11 si om. V totus (sic) enim V praelllcari (1 vel 2 litt. eras.) H immolari V 12 est om. B superstitiosi H, supersticiorsii filios subinde ** (uf ? er.) optare vitiosum in inf. mg. add. P3 13 est om. P et om. B, est H, est et P 14 vitii (pr. i ex a m. 3, i final. erasum restituit m. 3) B tractetum (exp. m. 3) P quod V 15 nihil iustius om. R religioso[s] Hi 16 relegendo (0 in ras. ex a ? m. 2) B 17 pertinent H ergo om. P illi] et illi BRHV, fort. ex 13 18 qui om. V faciunt (un in ras. ex a et litt. incerta B3) BH amitttant H2, admittant V 19 itaque B 20 colantur B est ergo H est1 P3 mirum H, mimirum V 21 est] est et H quod V 22 praeceure (de er.) B, preceris H, praecare V religiosos se putant, cum sint superstitiosi, nec religionem possunt a superstitione discernere nec significantiam nominum exprimere. 12diximus nomen religionis a vinculo pietatis esse deductum, quod hominem sibi deus religaverit et pietate constrinxerit, quia servire nos ei ut domino et obsequi ut patri necesse est. 13eo melius ergo id nomen Lucretius interpretatus est, qui ait religionum se nodos solvere. superstitiosi autem vocantur non qui filios superstites optant – omnes enim optamus – , sed aut ii qui superstitem memoriam defunctorum colunt aut qui parentibus suis superstites colebant imagines eorum domi tamquam deos penates. 14nam qui nonos sibi ritus adsumebant, ut deorum vice mortuos honorarent quos ex hominibus in caelum receptos putabant, hos superstitiosos vocabant, 15eos vero qui publicos et antiquos deos colerent, religiosos nominabant. unde Vergilius:

16sed cum veteres quoque deos inveniamus eodem modo consecratos esse post obitum, superstitiosi ergo qui multos ac falsos deos colunt, nos autem religiosi qui uni et vero deo supplicamus.