17 Lact. inst. 3, 17

1Dixi de philosophia ipsa quam potui breviter. nunc ad philosophos veniamus, non ut cum his decertemus, qui stare non possunt, sed ut eos fugientes atque deiectos nostro campo insequamur. 2Epicuri disciplina multo celebrior semper fuit quam ceterorum, non quia veri aliquid adferat, sed quia multos populare nomen voluptatis invitat. nemo enim non in vitia pronus est. 3praeterea ut ad se multitudinem contrahat, adposita singulis quibusque moribus loquitur. desidiosum vetat is litteras discere, avarum populari largitione liberat, ignavum prohibet accedere ad rem publicam, pigrum exerceri, timidum militare. 4inreligiosus audit deos nihil curare, inhumanus et suis commodis serviens iubetur nihil cuiquam tribuere: omnia enim sua causa facere sapientem. 5fugienti turbam solitudo EPITOME 8 s.] c. 31, 1. 18 deos nihil curare] c. 31, 2. Å UCTORES § 2 s. (Epicuri)] frg. 553. 9] 'ex Horteusio (sc. Ciceronis) sumpta est. sententiarum pugnantium coulatio et acutissima et cum fide instituta diu. inst. III 17, 3 – 6 cf. lti, 9. 13.' Usenerus, Epicurea p. LXXV n. 2. 18 – 20 inhumanus – sapientem] cf. ad frg. 581 Epicuri (pag. 333, 15). 20 s. fugienti – laudatur] frg. 571. BRSHPVj 1 vellemlieet B', in ras. corr. B3, ut scilicet S 2 sacras (alt. a ex i ? m. 2) V attingerant (pr. t ex d) V depravata1 F2 3 vacaret P 4 humanam vitam putarent om. P 5 dissolvendo P 6 ignode a rantia S 8 p filosofia* (m er.) ipsi F ipsa om. B 9 philophos P ut om. S his in ras. ex iis R, hisdem V decertem P 10 fugatentes S11 diiectos S, abiectos II 11 fuit semper B 12 adferat B, adfert (uel aff-) cett. 13 voluptatis] ac voluptatis H, pietatis Vac 14 propterea S 15 quibuscumque B moribus om. P desidiosos B1, corr. JB3 16 litteris H 17 prohibet om. S publicam om. S ad exerceri (sic C) cf. Usenerum 18 inreligiosus – curare om. P deum H, diffii Y' iuhu- manu sed H et] in B 19 serviens om. B, seuiens H 20 sapientiam F1 qutriieuti Szt laudatur, qui nimium parcus est, discit aqua et polenta vitam posse tolerari. qui odit uxorem, huic enumerantur caelibatus bona, habenti malos liberos orbitas praedicatur, adversus parentes inpio, nullum vinculum esse naturae. inpatienti ac delicato dolorem esse omnium malorum maximum dicitur, forti, etiam in tormentis beatum esse sapientem. 6qui claritati ac potentiae studet, huic praecipitur reges colere, qui molestiam ferre non potest, huic regiam fugere. 7ita homo astutus ex variis diversisque moribus circulum cogit et dum studet placere omnibus, maiore discordia secum ipse pugnavit quam inter se universi. unde autem disciplina eius tota descendat, quam originem habeat, explicandum est. 8videbat Epicurus bonis adversa semper accidere, paupertatem labores exilia carorum amissiones, malos contra beatos esse, augeri potentia, honoribus adfici; videbat innocentiam minus tutam, scelera inpune committi; videbat sine dilectu morum, sine ordine ac discrimine annorum saevire mortem, sed alios ad senectutem pervenire, alios infantes rapi, alios iam robustos interire, alios in primo adulescentiae flore inmaturis funeribus extingui, in bellis meliores potius et vinci et perire. 9maxime autem commovebat homines in primis religiosos gravioribus malis adfici, iis autem AUCTORES 1 s. qui – tolerari] frg. 467. 2 s. qui – praedicatur] ad frg. 526 (pag. 320, 4). 3 s. adversus – naturae] frg. 529. 4 – 6 inpatieuti – sapientem] ad frg. 401 (pag. 276, 20, cf. pag. 339, 15). 6-8 qui – fugere] frg. 557. § 8 s. (Epicurus)] frg. 370. BRSHPVj 1 partus V1 disciit P3 pulenta H vitom1 Bs 2 tolorare SP, tollerare H uxorem] pudorem B 3 *malos (a er.) ypr, s. I. i amaros V3 redigatur V1, s. I. t praedicatur V2 adversum S rparentes V~ 4 iupio] impio V1, idem coniecerat BuenemannWl, inpios (uel imp-) BRSHPV1 (s add.) deligato V1 5 forti (i ex e fit. 2) V 7 potentiae] sapientiae H qui molestiam] qui miles militiam B 9 colligib JEP cogit et] cogi tet tit. 1, in cogitjtet corr. et a. I. i colligit add. m. 2 V 11 disciplina eius tota] disciplinae historia B tota om. H descendet S 12 U*idebat (t er.). V 13 accidere (i ex e m. 2) H 14 augere V1 16 delectu SP2 (pr. e ex i) 17 servire st, pro r del. 827 sed alios ad senectutem om. P sed] et edd. 18 interisse H prima H 19 inmaturae B', corr. B3 20 et (ante vinci) s. I. ns. 2 vel al. post. P an autem (eum) ? Thilo 21 religiones S gravibus H iis edd., his BRHPV, duos S qui aut deos omnino neclegerent aut non pie colerent, vel minora incommoda evenire vel nulla; ipsa etiam saepe templa fulminibus conflagrare. 10quod Lucretius queritur, cum dicit de deo:

11quodsi vel exiguam veritatis auram colligere potuisset, numquam diceret aedis illum suas disturbare, cum ideo disturbet, quia non sint suae. 12Capitolium, quod est Romanae urbis et religionis caput summum, non semel, sed saepius fulmine ictum conflagravit: 13homines autem ingeniosi quid de hoc existimaverint, ex dicto Ciceronis apparet, qui ait divinitus extitisse illam flammam, non quae terrestre illut domicilium Iovis deleret, sed quae sublimius magnificentiusque deposceret. 14qua de re etiam in libris consulatus sui eadem dixit quae Lucretius:

15pertinaci ergo stultitia non modo vim maiestatemque veri dei non intellexerunt, sed etiam inpietatem sui erroris auxerunt, qui templum caelesti iudicio saepe damnatum restituere contra fas omne contenderint. 16cum haec igitur cogitaret Epicurus, earum rerum velut iniquitate inductus – sic enim causam rationemque ignoranti videbatur – existimavit nullam esse providentiam. quod cum sibi persuasisset, suscepit etiam defendendum: sic in errores inextricabiles se ipse coniecit. 17si enim providentia nulla est, quomodo tam ordinate, tam disposite mundus effectus est? nulla inquit dispositio est: multa enim facta sunt aliter quam fieri debuerunt. et invenit homo divinus quae reprehenderet. 18quae singula si vacaret refellere, facile ostenderem nec sapientem hunc fuisse nec sanum. item si nulla providentia est, quomodo animalium corpora tam providenter ordinata sunt, ut singula quaeque membra mirabili ratione disposita sua officia conservent? 19nihil inquit in procreandis animalibus providentiae ratio molita est. nam neque oculi ad videndum facti sunt neque aures ad audiendum neque lingua ad loquendum neque pedes ad ambulandum, quoniam prius haec nata sunt quam esset videre audire loqui ambulare. itaque non haec ad usum nata sunt, sed usus ex illis natus est. 20si nulla providentia est, cur imbres cadunt, EPITOME 4 – 7] c. 31, 1. AUCTORES § 16-21 (Epicums)] frg. 370 (p. 249, 10). 10] cf. Lner. V 195-234 (cf. II 180 s.). 16] cf. ibid. IV 822-857. BBSHPVJ 1 pertinaciter B, pertinaces R pertinacirelrgo V2 stulti B 'modo1 B3 2 adferunt B1, in ras. auserunt (sic) corr. B3 5 veluti SH iniquitate H sire' H7 7 rsibi' H* defendum V 8 errores et (exp. m. 3) B extricabiles H conclusit P, non iecit V 9 tam (ante disposite) om. V1, et 8. I. V2 disponite V 10 dispositio] ratio B, dispotio P, i pMitio i disputatio (corr. m. 2) V 12 reprehenderat R 13 refelleret S, refellera (sic corr. m. 2) V facileeostenderem (ult. e del. un. 3) B 15 prudenter SH ornata RSHV 16 membra in mg. P1 19 ad (ante audiendum) om. H nee (ante lingua; P 21 essent B1 (n del. B3) R loqui post audire posui, ante videre BRSHV, qui loqueretur videret audiret ambularet P 2*2 usus P nata sunt om. SH 23 inbres B fruges] frigor H fruges oriuntur, arbusta frondescunt? non inquit animantium causa ista fiunt, quoniam providentiae nihil prosunt, sed omnia sua sponte fieri necesse est. 21unde ergo nascuntur aut quomodo fiunt omnia quae geruntur non est inquit providentiae opus: sunt enim semina per inane volitantia, quibus inter se temere conglobatis universa gignuntur atque concrescunt. 22cur igitur illa non sentimus aut cernimus? quia nec colorem habent inquit nec calorem ullum nec odorem. saporis quoque et umoris expertia sunt et tam minuta, ut secari ac dividi nequeant. 23sic eum, quia falsum in principio susceperat, consequentium rerum necessitas ad deliramenta perduxit. ubi enim sunt aut unde ista corpuscula? cur nemo illa praeter unum Leucippum somniavit, a quo Democritus eruditus hereditatem stultitiae reliquit Epicuro? 24quae si sunt corpuscula et quidem solida ut dicunt, sub oculos certe venire possunt. si eadem est natura omnium, quomodo res varias efficiunt? vario inquit ordine ac positione conveniunt sicut litterae: quae cum sint paucae, varie tamen collocatae innumerabilia verba conficiunt. 25at litterae varias formas habent. 20 ita inquit et haec ipsa primordia: nam sunt aspera, EPITOME 3-233, 101 c. 31, 3-5. AUCTORES 1] cf. ibid. V 156-194. 4] cf. ibid. lib. I et II passim, maxime II 1048-1066; V 187-194. 416-431. § 2'J-27] frg.287 Epicuri. 8] cf. Lucr. II 737 ss. 842-864; I 528 ss. 599 ss. 17] cf. ibid. II 478 ss. 660 ss. 688 – 699. 21] cf. ibid. U 333 ss. 381-477. BRSHPY(-17)] 1 orriuntur P1, alt. r del. P3, oriantur V1 iuquiunt SH animantium] semper animantium V 4 gerentur S, ∗geruntur (e er.) V 5 srelmina V7 6 volantia S conglobati sunt versa VI, part. in ras. corr. V2 8 calorem H inquit onl. H 9 colorem H quoq. ac I tumoris (ac add. m.2) V 10 expertrila B tam»* t fqua er.) B minuta] minuta inquid H 11 priucio H 12 deliramenta (pr. e ex i et i ex a m. 3) P, delirementa yac 13 unde] unde sint B ╵cur╵ V 14 leucippum in ras. B3, de scriptura m. primae leop ⋯ u agnoscUttr, leucirplpum P3 15 et quidem] equidem Bl (s. 1. corr. B3) SH 17 post omnium statim ad inquit malorum § 33 transilit cod. V 18 copositione S sic S 19 paucae fo add. m. 3) P varie edd., variae C, nisi quod aU. a eras. B, del. P3 20 literae (alt. e add. tll. 3) P sunt hamata, sunt levia. secari ergo ac dividi possunt, si aliquid inest illis quod emineat. si autem levia sunt et hamis indigent, cohaerere non possunt. hamata igitur esse oportet, ut possint invicem concatenari. 26cum vero tam minuta esse dicantur, ut nulla ferri acie dissici valeant, quomodo hamos aut angulos habent? quos, quia extant, necesse est posse divelli. 27deinde quo foedere inter se, qua mente conveniunt, ut ex iis aliquid construatur? si sensu carent, nec coire tam disposite possunt, quia non potest quicquam rationale perficere nisi ratio. quam multis coargui haec vanitas potest! 28sed properat oratio. hic est ille,

quos equidem versus numquam sine risu legere possum. 29non enim de Socrate hoc saltem aut Platone dicebat, qui velut reges habentur philosophorum, sed de homine, quo sano ac vigente nullus aeger ineptius deliravit. itaque poeta inanissimus leonis laudibus murem non ornavit, sed obruit et obtrivit. 30at idem nos liberat metu mortis, de qua haec ipsius expressa verba sunt: quando nos sumus, mors non est: quando mors est, nos non sumus. mors ergo nihil ad nos. quam argute nos fefellit! 31quasi vero transacta mors timeatur, EPITOME 19-236, 12] c. 31, 6 quid – facit. AUCTORES 128.] ibid. III 1043 s. 20] Laert. Diog. X 125. B(G)RSHPJ 1 sunt *amata (pars litt. h eras.) sunt in ras. P toamata B3 2 est in illis B, inest in illis H emineat (pr. e ex i m. 3) P 'h'amis B3, umoris RH, humoris SP 3 coercere S, cohereTe' H1 amata Bac (s. Icorr. B') S, amant R, *amata (h er.) P sese R, reslse P3 5 fe'r'ri H2 dissici C quomodo] quomo H amos BP 6 habeant SH diuelli* (t er.) B 7 deinde (inde in ras. ex nique m. 3) B 8 rut, B3 iis R, his BSH, hiis P conseratur B, probat Usenerus, constituatur codd. recent. et edd. 9 dispositae BRrH, disposita P 10 quam multis – oratio om. R 12 omnis codd. Lucr. 13 extinxit P et ortus P ut BSH cum codd. Lucr., uti RP aetherius (eth- P) C, aerius codd. Lucr. 14 risu] versu S 15 aut platone hoc saltim (sic) P 16 ac om. SH 17 inertius B deliravit (e ex i m. 3) P 18 leone S, leonu H exornavit H obtrivit] obstruit B', corr. B3 21 test nosj P 22 a Uer[e] (sic) transacta incipit codicis G pag. 59 (101) paene tota lecta qua iam sensus ereptus est, ac non ipsum mori, quo sensus eripitur. est enim tempus aliquod quo et nos iam non sumus et mors tamen nondum est, idque ipsum videtur esse miserum, quod et mors esse incipit et nos esse desinimus; 32nec frustra dictum est: mors misera non est, aditus ad mortem est miser, hoc est morbo tabescere, ictum perpeti, ferrum corpore excipere, ardere igni, dentibus laniari. 33haec sunt quae timentur, non quia mortem adferunt, sed quia dolorem magnum. quin potius effice ne dolor malum sit omnium inquit malorum maximum est. qui ergo possum non timere, si id quod mortem antecedit aut efficit, malum est? quid quod totum illut argumentum falsum est, quia non intereunt animae? 34(minime) vero inquit; nam quod cum corpore nascitur, cum corpore intereat necesse est. iam superius dixi differre me hunc locum et operi ultimo reservare, ut hanc Epicuri persuasionem, sive illa Democriti sive Dicaearchi fuit, et argumentis et divinis testimoniis redarguam. 35verum ille fortasse inpunitatem vitiis suis spopondit: fuit enim turpissimae 14 superius] c. 13, 3. AUCTORES 5] ? (cf. tamen Senec. epist. 80, 9: plus ut puto et receperunt). 9 s. quin – est] cf. ad frg. 401 Epicuri (pag. 276, 18). 11-14] cf. ad frg. 336 (pag. 227,1). 13] cf. Lucr. III 445-458. 634 – 639. B(G)RSHPV(alO)] 1 qua P, quia BGR, qua̎ S, qu∗a (i er.)H iam om. S 3 esse om. H 4 quod R, quo BGP, cum SH pr. et om. H 5 pr. est om. H aditus (us ex um m. 2) H 6 alt. est] ergo genere H ictu S 7 igne (e ex i m. 1 ?) R dentibus (bestiarum) edd. 8 dolem P 9 quin potius effice ne RP, quae res potius efficit ut B, qu(in po)tius ef[ici]e[t] ne G, quin potius efficit ut S, inquit potius efficit ut H; cf. pag. 104, 1 inquit omnium P 10 ab inquit denuo incipit V, cf. ad pag. 232,17 'esv Ps łd quid B, [quid] G, qui (corr. m. 2) V possum non R, non possunt B1 fpossum in ras. corr. B3) G, non possum non SHPV; an quid ergo? possum nou timere – malum est? scribendum ? in quo pro possum malunt num possum Thilo et Hartelius; quid ergo? non possum non timere – malum est. edd. 11 quid o»i. H 12 argumentum illud S illum V1 13 minime add. Thilo verum BG, supra vero add. t vere V1; intereunt vero codd. recent. et edd. vero inquit del. R2 'quod' V 14 dixit V disserere H 15 me] melius V; me hunc locum melius edd. seruare (sic) H 16 persuasionerml B3 illa H ãfcbildice (corr. m. 3) B 17 ret divinis1 PJ 18 inpani tamen (e s. I. m. 2) V 'suisl P2 spoponte R1, 'spO'spondit sic H* voluptatis adsertor, cuius capiendae causa nasci hominem putavit. 36quis cum hoc adfirmari audiat, vitiis et sceleribus abstineat? nam si periturae sunt animae, adpetamus divitias, ut omnes suavitates capere possimus. quae si nobis desunt, ab iis qui habent auferamus clam dolo vi; eo magis, si humanas res nullus deus curat, quandocumque spes inpunitatis adriserit, rapiamus necemus. 37sapientis est enim male facere, si et utile sit et tutum, quoniam si quis in caelo deus est, non irascitur cuiquam. aeque stulti est bene facere, quia sicut ira non commovetur, ita nec gratia tangitur. 38voluptatibus igitur quoquo modo possumus serviamus: brevi enim tempore nulli erimus omnino. ergo nullum diem, nullum denique temporis punctum fluere nobis sine voluptate patiamur, ne quia ipsi quandoque perituri sumus, id ipsum quod vivimus pereat. haec ille tametsi non dicit verbo, re tamen ipsa docet. 39nam cum disputat omnia sapientem sua causa facere, ad utilitatem suam refert omnia quae agit. 40ita qui audit haec flagitia, nec boni quicquam faciendum putabit, quoniam bene facere ad utilitatem spectat alienam, nec ab scelere abstinendum, quia EPITOME 158.] cf. 31, 3 nunc – sustulisti. AUCTORES 10 -15] cf. ad Epicuri frg. 491 (pag. 308, 3). 16 s.] ibid. frg. 581. B(G)RSHPV] 1 adsertos V1 2 hoc om. P audeat (e ex i R2) RSH in (abstineat nam si pe) desinit codicis G pag. 59 (101), sequitur pag. 60 (102) a Riturae sunt incipiens paene tota lecta 3 divitiis Vac 4 omnes (e ex i m. 2) R 5 iis edd., his C vi in 5 fere lite. erasis P3' eo] ego G 6 deus nullus S 7 necemus om. V sapient sic R enim om. G 8 caelis SH 9 cuiquam om. V aeque] et quae Bl, corr. B* stultitia (exp. m. 2) V sic 81 10 movetur H 11 quoquo] quo BGP b 1 enim brevi (corr. m. 2) V 12 erumus G diem nullum om. P 13 novis B sine] sim B voluptattej P3, voluptatibus H nec B 14 vivimus Usenerus (com. Senec. epist. 99, 31 hoc quod vivimus proiimum nihilo est); viximus BGRSPV, diximus H pareat Bl, corr. B*, perdere videamur H 15 hoc edd. illa 5 tametsi] thales si B, talis si G dicit om. BG ve[r](bi;[s] G r £ V ips(u)[m] G, ipsa (a ex e) R docet] dicit H 16 sapiente H ad utilitatem suam re- om. P 17 itaque qui BG, recte ? audtet1 H1 18 faciendum] ita faciendum R puta- [u]it G, putavit Rptvar., u in b corr. P3Vl rfacerel P3 19 abl a RP . maleficio praeda coniuncta est. 41archipirata quispiam vel latronum ductor si suos ad grassandum cohortetur, quo alio sermone uti potest quam ut eadem dicat quae dicit Epicurus? 42deos nihil curare; non ira, non gratia tangi; inferorum poenas non esse metuendas, quod animae post mortem occidant nec ulli omnino sint inferi; voluptatem esse maximum bonum; nullam esse humanam societatem; sibi quemque consulere; neminem esse qui alterum diligat nisi sua causa; mortem non esse metuendam forti viro nec ullum dolorem, qui etiamsi torqueatur, si uratur, nihil curare se dicat. 43est plane cur quisquam putet hanc vocem viri esse sapientis, quae potest latronibus aptissime commodari.