9 Lact. inst. 2, 9

1Nunc quoniam refutavimus eos qui de mundo et de factore eius deo aliter sentiunt quam veritas habet, ad divinam mundi fabricam revertamur, de qua in arcanis religionis sanctae litteris traditur. 2fecit igitur dens primum omnium caelum et in sublime suspendit, quod esset sedes ipsius dei conditoris. deinde terram fundavit ac subdidit caelo, quam homo cum ceteris animalium generibus incoleret. eam voluit umore circumflui et contineri. 3suum vero habitaculum distinxit claris luminibus et inplevit, sole scilicet et lunae orbe fulgenti et astrorum micantium splendentibus signis adornavit. tenebras autem, quod est his contrarium, constituit in terra; nihil enim per se continet luminis, nisi accipiat e caelo: in quo posuit lucem perennem et superos et vitam perpetuam, et contra in terra tenebras et inferos et mortem. 4tanto enim haec ab illis superioribus distant, quantum mala a bonis et vitia a virtutibus. 5ipsius quoque terrae binas partes contrarias inter EPITOME 14-20] c. 22, 2 caelumque – adornasset. EXPILATORES 18-20] Isidor. orig. XIII 4, 1. B(G)RHPV] 1 septum BH 2 supra quaeret (sic) add. quent m. post. R 3 mundum e.c modum H2 6 oK. ad] ad se (exp. M. 2) F 7 arcanaea R 8 scies B 9 flas V, fort. rec<< 11 num B 14 ominium H 15 sublimes (exp. m.1 ?) P 16 fundavit terram P 19 scilicet sol (sic) P 20 micantia F' a Tenebras incipit codtCM C pag. 31 (112) paene tota lecta 21 his quod est F 'Ms est H terram C 22 nisi oMt. C ∗e fa er.) P 23 superos B* superos et vitam] super vitam C et (ante vitam) om..P et (ante contra) e* JB, om. H 24 tantum H 25 quanto BG pf. a H, OM. e<M. oK. a om. BGPV 26 [ipsi] G terr** (as er., e 8. l. w. 2) r se diversasque constituit, orientem scilicet occidentemque. ex quibus oriens deo adcensetur, quia ipse luminis fons et inlustrator est rerum et quod oriri nos faciat ad vitam sempiternam: occidens autem conturbatae illi pravaeque menti adscribitur, quod lumen abscondat, quod tenebras semper inducat et quod homines faciat occidere atque interire peccatis. 6nam sicut lux orientis est, in luce autem vitae ratio versatur, sic occidentis tenebrae sunt, in tenebris autem mors et interitus continetur. 7deinde alteras partes eadem ratione dimensus est, meridiem ac septentrionem, quae partes illis duabus societate iunguntur. 8ea enim quae est solis calore flagrantior, proxima est et cohaeret orienti, at illa quae frigoribus ac perpetuo gelu torpet, eiusdem est cuius extremus occasus. nam sient contrariae sunt lumini tenebrae, ita frigus calori. 9ut igitur calor lumini est proximus, sic meridies orienti, ut frigus tenebris, ita plaga septentrionalis occasui. quibus singulis partibus suum tempus adtribuit, ver scilicet orienti, aestatem meridianae plagae; occidentis autumnus est, septentrionis hibernum. in his quoque duabus partibus, meridiana. 10et septentrionali, figura vitae ac mortis continetur, quia vita in calore est, mors in frigore. sicut autem calor ex igni est, ita frigus ei aqua. 11secundum harum partium dimensionem diem quoque fecit ac noctem, quae spatia et orbes temporum perpetuos EXPILATORES 4 s. occidens – inducat] Isidor. orig. XIII 1,4. B(G)R( – 13)Rp(a 18)HPV] 1 scilicet et occidentemque CJP', ot M- ptMM:. P3 2 censetur C luminis (s m ras. ex b ? )M. 3) P 4 pr[au]ique C, pravaque N* 6 thominesj y 7 ratio vitae H 10 ac om. C sociatae B', etsociat*e B2 sociStae J9', s[o]cia(t)[a]e C 11 est ow. BG calor P flagrantior est BG, frantior R1, fraglantior If, sagantior V 12 quaerigonbus in quafrigoribus corr. H1' frigidioribus B, frig[idior](ib.) C M] et H 13 occisus jBx* in occasus || deficit JB (fol. 55 b), a nam incipit Rp 16 in ita [pla] desinit codicis G pag. 31 (112), sequitur pag. 32 (111), cuius <* in verss. 1. 2. 30. 31 perpauca legebantur plaga est P <septentri)[o]nis C, septentrionis HF 17 aestate H 18 place P autunnus JX est] et P septentrionalis H hibernum scripsi, hibernus C; hiems edd. 19 meridianae H septentrionali* (s er.) P 21 igne JBIf 22 die H 23 quaeH, qui Bar (i del. et eras., non corr.) R F, quia (exp. m.3?) P orbis P ac volubiles, quos vocamus annos, alterna per vices successione conficiant. dies, quem primus oriens subministrat, dei sit necesse est, ut omnia quaecumque meliora sunt, nox autem, quam occidens extremus inducit, eius scilicet quem dei esse aemulum diximus. quae duo etiam in hoc praescius futurorum deus fecit, ut ei his et verae religionis et falsarum superstitionum imago quaedam ostenderetur. 12nam sicut sol, qui oritur in diem, licet sit unus, unde solem esse appellatum Cicero vult videri, quod obscuratis sideribus solus appareat, tamen quia verum ac perfectae plenitudinis lumen est et calore potentissimo et fulgore clarissimo inlustrat omnia., ita in deo, licet sit unus, et maiestas et virtus et claritudo perfecta est. 13nox autem, quam pravo illi antitheo dicimus adtributam, eius ipsius multas et varias religiones per similitudinem. 14monstrat. quamvis enim stellae innumerabiles micare ac radiare videantur, tamen quia non sunt plena et solida lumina, nec caloris praeferunt quicquam nec tenebras multitudine sua vincunt. 15duo igitur illa principalia inveniuntur, quae diversam et contrariam sibi habent potestatem, calor et umor, quae mirabiliter deus ad sustentanda et gignenda. 16omnia excogitavit. nam cum virtus dei sit in calore et igni, nisi ardorem vimque eius admixta umoris ac frigoris materia temperasset, nec nasci quicquam nec coha.erere potuisset, quin statim conflagratione interiret quidquid esse coepisset. 17unde 5 dixmus] cf. § 5 (II 8, 4). AUCTORES 8] de nat. deor. II 27, 68. EXPILATORES 8 s.] Isidor. orig. m 71, 1; de nat. rer. XXIV 1 (ex Lact. ut vid., nou ex Cic, cf. Ctc. *sol dictus', Lact. 'solem .. appellatum-, Isid. 'sol appellatus'). B(G)RpHPV] 2 perficiant H primutmj B3, primum H 5 quae duo] quando B 6 iis e(M. religiones B falsorum jB', corr. B3 8 sit B1' 9 videri] videlicet Heumannus malim (cunctis) sideribus ex utroque loco Isidori, vix (omnibus) ex Ctc. 10 lumen] nomen P 11 potissimo PV inlustrat (in add. Ht. 2) V 12 una P et claritudo (et cla add. m. 2) V 13 an diximus ? 14 in 〈si〉m〈i〉[l]〈i〉t[u] desinit codicis C pag. 32 (111), sequitur pag. 33 (118), cuius in verss. 1. 2 paMco legebanur 15 demonstrat BP, 〈mo〉[nst]〈ra〉nt G 16 et] ac BP 17 quicquam preferuut f praefecerunt F' nec OMt. B 20 humor JB', Stc saepius et OMt. H 22 admixtam B materiam If 23 coherete' P3 potuissent F 24 confraglatioue H, conBagtratioupj V2 et philosophi quidam et poetae discordi concordia. mundum constare dixerunt, sed rationem penitus non videbant. 18Hera,clitus ex igni nata esse dixit omnia, Thales ex aqua. uterque vidit aliquid, sed erravit tamen uterque, quod alterutrum si solum fuisset, neque aqua nasci posset ex igni neque rursus ignis ex aqua: sed est verius simul ex utroque permixto cuncta generari. 19ignis quidem permisceri cum aqua non potest, quia sunt utraque inimica et si comminus venerint, alterutrum quod superaverit conficiat alterum necesse est, sed eorum substantiae permisceri possunt: substantia. ignis calor est, aquae umor. 20recte igitur Ovidius:

21alterum enim quasi masculinum elementum est, alterum quasi femininum, alterum activum, alterum patibile. ideoque a veteribus institutum est ut sacramento ignis et aquae nuptiarum foedera sanciantur, quod fetus animantium calore et umore corporentur atque animentur ad vitam. 22cum enim constet omne animal ex anima et corpore, materia corporis in umore est, dUCTORES 1] infra u. 15; Horat. epist. I 12,19. 12 ss.] Metam. I 430 ss. 18 – 20] cf. Varro de ling. lat. V § 61 (ignis et aqua-nuptiis eqs.). B(G)RpHPV] 1 discordiM (aa ex ad tM. 2 ?) V 2 stare B heracletus H 3 in* ex ini B w. 1 vel 2, igni B', igne HF 4 utea B1, ute rque* B2, correctio- !Mm renovavit B3 5 igne P potuisset edd. 6 est] et B 7 qui quidem H misceri P 8 utraq. (raq. add. m.2) V veneriwt H2 9 superavit P conficiant (sic) – possunt euan. restituit V2 10 malim subst. (enim), Thilo 〈autem〉, Schoellius et Hartelius <si) subst. atqueumor B1, a∗qu⌜a⌝e⌜h⌝umor B2 12 ubi J! temperitpj F 13 a Cuncta incipit codicis C pag. 34 (117) paene tota lccta 14 ⌜aquae⌝ P2 pugnans JB, repugnans H *umidus (xh er., quod add. m.2) B, sic saepius, vel h s. l. eras., ujmidus (m add. Mt. 2) P omnis F 15 res creat] recreat HP concordia] haec concordia H fetibus] reb. B', coiT. B3 16 elementum OM. B1 (post quasi s. l. ctdd. B3) C 17 femi⌜ni⌝num H2 18 sacramentum B, sacrament[um] C 19 foedere B' (CMV. B3) C sanciatur B1GP1, corr. B3P2? colore B1corr. B3 cortpOjrentur V2 21 anima] anima∗ (e er.) P materiae CP', e /!tt. expunx. P2 corporis 'u umore om. C in umore innumerae J?', part. ras. corr. B3, in more P xvim. Ltet. 1. 10 animae in calore: quod ex avium fetibus datur scire, quos crassi umoris plenos nisi opifex calor foverit, nec umor potest corporari nec corpus animari. 23exulibus quoque igni et aqua interdici solebat: adhuc enim nefas videbatur quamvis malos, tamen homines supplicio capitis adficere. 24interdicto igitur usu earum rerum quibus vita hominum constat perinde habebatur, ac si esset qui eam sententiam exceperat morte multatus. adeo duo ista elementa prima sunt habita, ut nec ortum hominis nec vitam sine his crediderint posse constare. 25horum alterum nobis commune cum ceteris animalibus est, alterum soli homini datum. nos enim quoniam caeleste atque inmortale animal sumus, igni utimur, qui nobis in argumentum inmortalitatis est datus, quoniam ignis e caelo est; cuius natura quia mobilis est et sursum nititur, vitae continet rationem. 26cetera vero animalia quoniam sunt tota mortalia, tantummodo aqua utuntur, quod est elementum corporale atque terrenum. cuius natura quia mobilis est ac deorsum vergens, figuram mortis ostendit. ideo pecudes neque in caelum suspiciunt neque religionem sentiunt, quoniam ab his usus ignis alienus est. 27unde autem vel quomodo deus haec duo principalia, ignem et aquam, vel accenderit vel eliquaverit, solus potest scire qui fecit.