21 Lact. inst. 1, 21

1Diximus de diis ipsis qui coluntur: nunc de sacris ac mysteriis eorum pauca dicenda sunt. aput Cyprios humanam hostiam Iovi Teucrus immolavit idque sacrificium posteris tradidit; quod est nuper Hadriano imperante sublatum. 2erat. lex aput Tauros inhumanam et feram gentem, ut Dianae EPITOME 2 (portcnta)] c. 16,3. 5-16] c. 16,3. 21-24] c. 18,1. 24 88.] c. 18, 2. AUCTORES 12] Verg. Aen. IX 446. BRSHPVJ 1 supra pudendo add. t pandendo m. post. P 2 pudicicia S delivasse BI, corr. B3, deli asse R videwtur B1 4 ilhlicamus d (3 hastae er.) P, dedicamus V monstrurOlsa B, monstrosa RPV 5 qui. (corr. m. 2) B 10 esse'nt' B1 caederent BarV, caderent H 12 capitolii BS 13 eo P 15 capitolio (c ras. ex it) B 16 cessarant S 18 custodi∗∗ (am er.) B 19 stipes] tribus H iis edd., his C 20 alia S ipso H stirpes H 21 istis P sacrificiis H ac] ac de P 22 cyrios R, cyprios autem PV 23 teuorius B, teuchnis PV 24 est om. H imperatore H 25 rex P taurrilos B2, tauros, exp. et racoes s. I. add m. 2 R, tauras PV ut] et S, uti PV hospites immolarentur, et id sacrificium multis temporibus celebratum est. 3Galli Esum atque Teutaten humano cruore placabant. ne Latini quidem huius immanitatis expertes fuerunt, siquidem Latiaris Iuppiter etiamnunc sanguine colitur humano. quid ab his boni precantur qui sic sacrificant? 4aut quid tales dii praestare hominibus possunt, quorum poenis propitiantur? sed de barbaris non est adeo mirandum, quorum religio cum moribus congruit: nostri vero qui semper mansuetudinis et humanitatis sibi gloriam vindicaverunt, nonne sacrilegis his sacris immaniores reperiuntur? 5ii enim potius scelerati sunt habendi, qui cum sint liberalium disciplinarum studiis expoliti, ab humanitate desciscunt, quam qui rudes et inperiti ad mala facinora bonorum ignoratione labuntur. 6apparet tamen anticum esse hunc immolandorum hominum ritum, siquidem Saturnus in Latio eodem genere sacrificii cultus est, non quidem ut homo ad aram immolaretur, sed ut in Tiberim de ponte Mulvio mitteretur. 7quod ex responso quodam factitatum Varro auctor est: cuius responsi ultimus versus est talis:

[id est hominem] quod quia videtur ambiguum, et fax illi et homo iaci solet. 8verum id genus sacrificii ab Hercule, cum EPITOME 3 s. 14-18] c. 18, 2. BRSUPVJ 1 immolarewtur R2 2 e's't B2 aesum B teutatcn RS, teuthaten B, utatcn H, teutantem P, teutanten V 5 ab his] a diis RS, talibus a diis H boni* (s er.) B quid] qui SII G hominibus om. S 9 humanitas P gloria S vindicarunt RSHP sacrilegiis S, sacri Ilegiriis (2 hastae er., i 8. 1. m. 2) P, sacris legis V 10 ii Rl, liii BR2 V, hi SHP scelerandi P 11 expoli+ti (a er.) BRH 12 desciunt F1 i,periti B 13 tamen] ⌊tñ⌋ V2 antiqum (q ex c) B3, antiquum RSPV 15 ge⌈ne⌉re R2 16 iram (i in ras. ex al. litt. m. 2) S uti PV pon∗∗te (en er.) B 17 moluio (pr. o ex u R2) RS, molbio PV; Aemilio Iordanus, Topogr. d. Stadt Rom II 199. 283; an Sublicio ? cf. p. 80, 10; nisi rectius Muluio delendum, cf. Epit. quidam H 19 'Atόη̣] ΙΔЄ B, ΛǀΔǀǀ RPV; ̊Λιὸη̣ Macrob. Sat. I 7, 28, Κρονίὸη̣ Dionys. Halic. 119 (ex quo Stephan. Byz. 8. u. 'Αβοριγῑνες TO B πατρὶ] TIATPIT R ΠЄΜΠЄΤΑΙ P, ΠЄ- MITЄTAI V KAIKЄΦΑΛΑCЄΔЄCЄ TOnATPIPCNPere ΦΟΤΑ s, eccefaksetleceto patri penpe tefota H interpret. lat. in mg. a m. 2 ? P, alia in S cf. Struuium, opusc. I 132 20 id est hominem om. edd. illi et] illa sed H 21 solebat S, sosolebat H ex Hispania rediret, dicitur esse sublatum, ritu tamen permanente ut pro veris hominibus imagines iacerentur e scirpo, ut Ovidius in Fastis docet:

9haec sacra Vestales virgines faciunt, ut ait idem:

nam de infantibus qui eidem Saturno immolabantur propter odium Iovis quid dicam non invenio. 10tam barbaros, tam immanes fuisse homines, ut parricidium suum id est taetrum atque exsecrabile humano generi facinus sacrificium vocarent, cum teneras atque innocentes animas, quae maxime est aetas parentibus dulcior, sine ullo respectu pietatis extinguerent immanitatemque omnium bestiarum, quae tamen fetus suos amant, feritate superarent! 11o dementiam insanabilem! quid illis isti dii facere amplius possent, si essent iratissimi, quam faciunt propitii, cum suos cultores parricidiis inquinant. orbitatibus mactant, humanis sensibus spoliant? 12quid potest esse his hominibus sancti? aut quid in profanis locis faciant qui inter aras deorum summa scelera committunt? EPITOME 11] c. 18, 3. AUCTOMES 4 ss.] V 629 ss. 9 s.] V 621 s. BRSHPV] 1 rediret1 P2 2 ex cirpo Bl (s s. 1. add. B2) S, idcirco H 4 tyriutius BS, tiryntius H, tiri⌈n⌉tius P1 quodannis BHV, quod auni P 5 tristitia B leucadia H G aqua SH quiritis S 7 iaci codd. Ouiclii, iace BSPV, iacent R, iacebant H 8 virgines vestales B 9 tu SH, tunc P 10 inoboreos crirpea V rs'cirpea B2, scirpa R solent R, soles SH 11 immolabuntur P 14 genere S 15 maxime (e in.ras.ex ae P m. 2, a s. 1. m. 3) B 17 qua P tamen] et non P f*etus (å er.) B 18 dementia S insanabile SV 19 diis P possunt R1 si essent om. B h 20 orbitate B 22 esse om. S iis (h m. 2) R homini H sanctum H aef*anis in ras. ex jppianis 14 vid. P7 23 inter aras] interas H 13Pescennius Festus in libris historiarum per saturam refert Karthaginienses Saturno humanas hostias solitos immolare et cum victi essent ab Agathocle rege Siculorum, iratum sibi deum putavisse; itaque ut diligentius piaculum solverent, ducentos nobilium filios immolasse.

15cui ergo dementissimi homines illo sacrificio consulebant, cum tantam partem civitatis occiderent, quantam fortasse ne Agathocles quidem victor occiderat? 16ab isto genere sacrorum non minoris insaniae iudicanda sunt publica illa sacra, quorum alia sunt Matris, in quibus homines suis ipsi virilibus litant – amputato enim sexu nec viros se nec feminas faciunt – alia Virtutis, quam eandem Bellonam vocant, in quibus ipsi sacerdotes non alieno, sed suo cruore sacrificant. 17sectis namque umeris et utraque manu destrictos gladios exerentes currunt ecferuntur insaniunt. optime igitur Quintilianus in Fanatico istud inquit si deus cogit, iratus est. 18etiamne haec sacra sunt? non satius est pecudum modo vivere quam deos tam inpios, tam profanos, tam sanguinarios colere? 19sed unde isti errores et haec tanta flagitia manaverint, suo loco disseremus. interim videamus et cetera, quae carent scelere, ne studio insectandi videamur eligere peiora. 20Isidis Aegyptiae 22 suo loco] II 16. EPITOME 2-6] c. 18, 8. 11-18] c. 18, 4. 23 – 82, 15] c. 18, 5 s. AUCTORES 1 Pesc. Fest.] Historic. Rom. frg. ed. Peter pag. 375. 7. 8] Lucr. I 101. 83. 18] cf. Quintiliani declamat. ed. Ritter pag. I adn. BRSHPV] 1 satyram R, sathyram PV 2 karthaginienses B, car- cett. solitas P 5 piacula B 8 quae peperit saepe] religio peperit Lucr. 10 cecitatis S acciderant S nec B negathocles S 11 quidem om. B occiderit SH 13 Matris] Matris Magnae Epit. 18, 4, Matris deum edd., sed cf. Epit. 8, 6 Mater ipsis BSP (sed alt. s s. I. P1) vir⌈il⌉ibus B2 14 femina H 17 districtos Rl gladio se exerentes H efferentes S 18 ecferuntur B, haec feruntur S, haec feceruntur H, efferuntur RPV 19 si] quod si H deos S colit B iratus] malim sceleratus vel insanus 20 non] ne (i. e. nonnej P, ve V; nonne edd. 22 manaue? S 23 interim om. H 24 aegyptia P XVIIII. Lact. i. 6 sacra sunt, quatenus filium parvulum vel perdiderit vel invenerit. nam primo sacerdotes eius deglabrato corpore pectora sua tundunt lamentantur, sicut ipsa cum perdidit fecerat; deinde puer producitur quasi inventus et in laetitiam luctus ille mutatur. ideo Lucanus:

21semper enim perdunt, semper inveniunt. refertur ergo in sacris imago rei quae vere gesta est, quae profecto si quid sapimus declarat mortalem mulierem fuisse ac paene orbam, nisi unicum repperisset. quod illum ipsum poetam minime fugit, apud quem Pompeius adulescens morte patris audita haec loquitur:

22hic est Osiris, quem Serapim [vel Serapidem] vulgus appellat. solent enim mortuis consecratis nomina immutari, credo ne quis eos putet homines fuisse. 23nam et Romulus post mortem Quirinus factus est et Leda Nemesis et Circe Marica. et Ino postquam se praecipitavit, Leucothea materque Matuta et Melicertes filius eius Palaemon atque Portunus. 24sacra vero Cereris Eleusinae non sunt his dissimilia. nam sicut EPITOME 20-83, 4] c. 18, 7. AUCTORES 6] Ouid. Metam. IX 693; cf. Lucan. VITI 831 ss. 13 s.] Lucan. IX 158 s. BRSHPVj 1 quatinus S, sic saepe codd. excepto B parvulum filium S pamolum H vel (ante perdiderit) om. B 2 declabrato R pectora] corpora B', in ras. corr. B2 3 sua] sua nuda H sic S ferat S 6 num⌈quam⌉quae B2, nusquamque H 7 inveniuntur S ergo] enim B 8 vera S 9 mulierem om. S p⌊a⌋ene B3 10 nisi unicum post repcrisset quod Rt, del. B2, post orbam 8. 1. nisi unicum illum add. 22* unic⌊ũ⌋ P, unicam V poeta S 13 issi P, issim V 14 et tectum] eiectum B, et rectum SH ligno PV vulgum S osiris S 15 serapem BPV, sarapem H sarapidem B1, corr. B2 vel Serapidem eiecit Volkmannus, epist. gratul. pag. 5 appellant B 17 putent B 18 ⌈ne⌉mesis V2 cice P mari**ca (ga er.) B 19 inopusfquam sic P praecipitavit in mare H leuchotea BV matlll (3 hastae er.) mutata P 20 melicertus V1, rus. et s. I. corr. V2 21 eleusiniae B, eleusinam V iis H ibi Osiris puer planctu matris inquiritur, ita hic ad incestum patrui matrimonium rapta Proserpina: quam quia facibus ex Aetnae vertice accensis quaesisse in Sicilia Ceres dicitur, idcirco sacra eius ardentium taedarum iactatione celebrantur. 25aput Lampsacum Priapo litabilis victima est asellus, cuius sacrificii ratio in Fastis haec redditur. cum dii omnes ad festum Matris Magnae convenissent epulisque satiati noctem lusibus ducerent, quievisse humi Vestam somnumque cepisse; ibi Priapum somno eius ac pudicitiae insidiatum, sed illam intempestivo clamore aselli quo Silenus vehebatur excitatam, libidinem vero insidiatoris esse deceptam ; 26hac de causa Lampsacenos asellum Priapo quasi in ultionem mactare consuesse, aput Romanos vero eundem Vestalibus sacris in honorem pudicitiae conservatae panibus coronari. 27quid turpius, quid flagitiosius, quam si Vesta beneficio asini virgo est? at poeta fabulam finxit. 28num ergo illut est verius quod referunt ii qui Phaenomena conscripserunt, cum de duabus Cancri stellis locuntur quas Graeci ο̌νους vocant, asellos fuisse qui Liberum patrem transvexerint, cum amnem transire non posset, quorum alteri hoc praemium dederit, ut humana voce loqueretur? itaque inter eum Priapumque ortum esse certamen de obsceni magnitudine: Priapum victum et iratum interemisse victorem. 29hoc vero multo magis ineptum est, sed poetis licet quidquid velint. EPITOME 4-22] c. 18, 8. AUCTORES 2 s.] ef. Cic. Verr. IV 48,106. 6 ss.] Ouid. Fast. VI 309-348. 16 ss.] cf. schol. Arat. Germanici pag. 70, 12 ss.; 129, 3 ss. Breysig; Hygin. Astron. II 23. BRSHPV] 1 isoris H 2 in matrimonium R 3 ethnėao (exp. w. 1 vel 2) B, aet⌈h⌉nae R2, ethnae S, aethne H ascensis P 5 lamsacum BR, lansa⌊cũ⌋ (in ras. m. 1 ?) S, lamsacum. Apud lamsacum H, lapsacum PV litalis B asellis P1, corr. P2 6 ad festum] adfectu H 8 somn∗um (i er., que om.) R coepisse PV 10 asello V1 11 hec S lamsace- nos BRHP, lasacenos S, la⌈p⌉sacenos V3 12 ultione S consue⌊uit⌋ V1 14 consecrate H panubuw (s er., s s. I. m. 2) B 16 refer̃t//// (4 hastae er.) P ii Rl, hii BlVH, hi SPV faenomena ex senomina ut vid. B2, fetomenas H 17 concri R loquuntur SP 18 onus B, onos H, ONOIC P1, in mg. asinos m. al. 19 possit R, possent S 20 hoc] ob B dederint S 21 opsceni P1 (corr. P2) V 22 iratum] iterum B vectorem P1, corr. P* 6* non excutio tam deforme mysterium nec Priapum denudo, ne quid appareat risu dignum. finxerint haec sane poetae, sed necesse est maioris alicuius turpitudinis tegendae gratia ficta sint. 30quae sit ergo quaeramus. at ea profecto manifesta est. nam sicut Lunae taurus mactatur, quia similia habet cornua, et

ita in hoc quia magnitudo membri virilis enormis est, non potuit ei monstro aptior victima reperiri quam quae posset ipsum cui mactatur imitari. 31aput Lindum, quod est oppidum Rhodi, Herculis sacra sunt, quorum a ceteris longe diversus est ritus, siquidem non εὺϕημία̣ ut Graeci appellant, sed maledictis et execratione celebrantur, eaque pro violatis habent, si quando inter sollemnes ritus vel inprudenti alicui exciderit bonum verbum. 32cuius rei haec ratio redditur, si famen ulla esse ratio in rebus vanissimis potest. 33Hercules eo cum delatus esset famemque pateretur, aratorem quendam conspexit operantem ab eoque petere coepit, ut sibi unum bovem venderet. enimvero ille negavit fieri posse, quod spes sua omnis colendae terrae duobus illis iuvencis niteretur. 34Hercules solita violentia usus, quia unum accipere non potuit, utrumque sustulit. at ille infelix cum boves suos mactari videret, iniuriam suam maledictis ultus est, quod homini eleganti et urbano gratissimum fuit. 35nam dum comitibus suis epulas apparat EPITOME 10 – 85, 8] c. 18, 9. AUCl'ORES G s.] Ouid. Fast. I 395 s. BRSHPVJ 1 nec] ne⌈c⌉ S, ne H 2 quit B, sic raro finxerunt (-r S) BSP 3 fincta BarH, facta S 4 sint. H ea] dea B, ate RI, eras. et res corr. R3 est] est res H 5 sic S qui⌈a⌉ H2 simili⌊t̃⌋ P2 babent B 6 placat equo] placitaequodisB, placat ⌊equo⌋ H2, placata equo P1 (placatã equo Pi) V rad⌊iis⌋ H2 hyperiona* (e er.) cintu P, hyperion accintuni V cinc⌊tum⌋ H2 8 hunc S quiral V2 inormis B 9 possit SH 10 lipsu, P1 11 lougi S 12 eyfemia B, eufemia RPV, eufenia SH aut V 15 si] nisi V nulla ParV 16 ratio om. PV, 18 patere P1, corr. P2 coepi P 19 enimuero om. B quod om. R 20 niteretur] maxime niteretur H hercule S 21 non potuit accipere SH utrosque H 23 maledicti⌊s⌋ H2V2 vultus V 24 cum H suis om. B appareat V dumque alienos boves devorat, illum sibi amarissime conviciantem cum risu et cachinnis audiebat. 36sed postquam Herculi divinos honores ob admirationem virtutis deferri placuit, a civibus ara ei posita est, quam de facto βούζυγον nominavit, ad quam duo iuncti boves immolarentur sicut illi quos abstulerat aratori, eumque ipsum sibi constituit sacerdotem ac praecepit, ut isdem maledictis semper in celebrandis sacrificiis uteretur, quod negaret se umquam epulatum esse iucundius. 37haec iam non sacra sunt, sed sacrilegia, in quibus id sanctum ducitur, quod in aliis si fiat, etiam severissime vindicatur. 38ipsius autem Cretici Iovis sacra quid aliut quam quomodo sit aut subtractus patri aut nutritus ostendunt? capella est Amaltheae nymphae; quae uberibus suis aluit infantem: de qua Germanicus Caesar in Arateo carmine sic ait:

39huius capellae corio usum esse pro scuto Iovem contra Titanas dimicantem Musaeus auctor est, unde a poetis αὶγίοχος nominatur. ita quidquid est gestum in abscondendo EPITOME 11-131 c. 18, 10. AUCTORES 15 ss.] u. 165 ss. BRSHPVj 1 amarissimi V 2 ca+chinnis (c er.) B, caccinnis H, caciunis PV 3 ob miratione S virtutum B a civibus placuit. B 4 BOrzrrON R, BIZrGON B, ΒΟΥZΟΥΓΟΝ S, bozogon (g ex c m. 2) H, BOrzirON P, in mg. bouis iugum m. al., ΒΟΥZΓΓΟΝ V 5 iuncti duo S sic S abstuleriat (a in rus. ex un ? m. 2) B 6 sacerdote S at S praecipit Rx 7 hisdem (h s. I. B7) BSPV 8 negare P seu quam S iocundius (o ex u Rr) RP, sic saepe codd. excepto B, iucundum S, tum iucundum H 10 dr P1, in tng. ducitur m. post., dicitur V malim I 8 nindicetur 11 eretici S Cretici – aliud in mg. V2 12 amathae (corr. m. 2) B, amalthaeae RPac, amalathe H 13 numphae H quae uberibus – sic ait om. B quae] quod P1, corr. P2 de qua] unde H 15 illa] una codd. German. 16 vero SH 17 crete aere H, cre∗tae.ae (A er., w M. 2) V foedissima capra H 18 sidereque B quae om. H grato , 8. I. corr. 19 corio usum] curiosum H 20 museus BRSH 21 αὶγίοχος om. B, aegiochus RSV, egiocus H, aegiosus P iu] tum in H puero, id ipsum per imaginem geritur in sacris. 40sed et matris eius mysterium idem continet; quod Ovidius exponit in Fastis:

41hanc totam opinionem quasi a poetis fictam Sallustius respuit voluitque ingeniose interpretari, cur altores. Iovis dicantur fuisse Curetes, et sic ait, quia principes divini intellegendi fuerunt, vetustatem ut cetera in maius componentem altores Iovis celebravisse. 42quantum erraverit homo eruditus, iam res ipsa declarat. si enim princeps est Iuppiter et deorum et religionum, si ante illum nulli dii vulgo colebantur, quia nondum nati fuerant qui coluntur, apparet Curetas ex diverso principes fuisse divini non intellegendi, per quos error omnis inductus est et dei veri memoria sublata. 43ex ipsis itaque mysteriis et caerimoniis intellegere debuerunt hominibus se mortuis supplicare. 44non igitur exigo, ut aliquis EPITOME 1-10] c. 18, 11. AUCTOMES 3 s.] IV 207. 11] Histor. III 60 Dietsch. BRSHVVJ 3-10] cf. Kruegerum, de Ouidi Fastis recensendis pag. 14. 3 iandudum BI, corr. B2 innitibus P idae B1 (0 del. et exp. B2) SH, i idem RPV 4 Tutus, in mg. ut, V vagiat (i ras. ex e) H 5 elye peos R 6 coribantes SH 6-7 opus res] pur. es. (e s. I. m. 2) B opus om. H 7 priseique] prisca B 8 aera deae] tradidere B raucaquWe B terga] turba H 9 cymbalia (exp. m. 2) V 10 da⌈t⌉ H2 frygios (fri- S) BSH, frygiam P1 (am expunx. et os s. I. add. m. recentiss.) V utj vi R 11 ha⌊nc⌋ H2 factam P1 (corr. P2) V salustius S 12 volivijtque H2 cur altores] curatores H aliores R 13 intelle⌈gen⌉di R1 14 vetustate H ut in mg. P componentes B, conponantem V1 15 altiores V celebravis ea quam tum H 16 tam M prince⌊ps⌋ P2, principes sic V 18 colebanturj celebrantur S qui V nundum H 20 erras P sublata] sublata est H 21 cerimoniis BSHP poetarum fictionibus credat: qui hos mentiri putat, pontificum ipsorum scripta consideret et quidquid est litterarum ad sacra pertinentium revolvat: plura fortasse quam nos adferimus inveniet, ex quibus intellegat inania inepta commenticia esse omnia quae pro sanctis habentur. 45si quis autem percepta sapientia deposuerit errorem, profecto ridebit ineptias hominum paene dementium, illos dico qui vel inhonesto saltatu tripudiant vel qui nudi uncti coronati aut personati aut luto obliti currunt. quid de scutis vetustate iam putribus dicam? 46quae cum portant, deos ipsos se gestare umeris arbitrantur. 47nam Furius Bibaculus inter praecipua pietatis exempla numeratur: qui cum praetor esset, tamen lictoribus praeeuntibus ancile portavit, cum haberet magistratus beneficio muneris eius vacationem. 48non ergo ille Funus, sed plane furiosus fuit, qui praeturam hoc ministerio se putavit ornare. merito igitur, cum haec a viris non inperitis ac rudibus fiant, Lucretius exclamat:

49quis haec ludibria non rideat qui habeat aliquid sanitatis, cum videat homines velut mente captos ea serio facere, quae si quis faciat in lusum nimis lascivus et ineptus esse videatur? AUCTORES 10-14] Valer. Max. I 1, 9. 17 ss.] II 14 ss. BRSHPV] 1 finctionibus RH 3 ⌈quã⌉ Px inferimus H 4 conimentitia B 5 sacris SH 6 illeptias] dementias H 7 inhonestu B', corr. B3 saltotu R1, saltu S trepudiant (e ex i) H2 8 nudi. (&? cr.) V obliniti H 9 qui H eacutis B', ⌈d⌉escutis B3 10 gestare se BSH post umeris s. I. suis P2 11 vivaculus BH 13 ac beneficio II vocationem S 15 praeturam] praeturam homivirs' (s m. 2) R, praetura S ornate R1 16 clamat H 17 o stultasJ o miserae B, o miseras R, o miseras o stultas H 18 vita* (e er.) R quantisqu.e (a er.) B 19 ⌈est⌉ P1 20 aliquis S 21 veluti R mentet (s er.) P ⌈captos⌉ P2 seri'o B si quis] sicut R 22 lusu PV nimis lasciuus] minislasci- U bus (sed b dubium) B', min*s**sanus B2 mimus cum Petro Fabro Schegkius in Gruteri Lampad. IV 913 lascivius SVar esse] e se H